Alica

(Reendrezau dende Aguila)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Alica u aliga (d'o latín <AQUILA; tamién aguila y águila) ye o nombre popular que s'emplega ta designar a bellas especies d'aus rapinyaderas diurnas de gran mida, de regular as especies mas grans d'a orden Accipitriformes, anque s'accepta que o termino ye encara cheneralizable ta cualques especies compresas en altras órdens y familias de rapinyaderas que tamién destaquen por a suya mida. Como bellas d'as especies que reciben iste nombre no guardan guaire mas relación filochenetica d'entre ellas que con altras especies de rapinyaderas, que han nombres populars diferents (esparveros, alforochos, etc.), o termino popular «alica» en zoolochía se gosa considerar afiletico y no s'admit que tienga garra valor taxonomica.

Un alica d'a especie Aquila chrysaetos.

As alicas solen ser especies de gran mida, con cualques eixemplos que pasan d'os 2 m d'envergadura d'alas. Son cazaderas, como totas as rapinyaderas diurnas, con gran capacidat ta envistar as presas de luent. Tienen garras potents con unglas esmoladas que fan clavar en as presas cuan s'abaten sobre ellas, estando prencipal a presión que exercen con o dido pulgar ta clavar-ie a ungla mas gran de totas que ye la de lo dito dido. O pico, especializau en rancar a carne, ye fuerte como corresponde a las rapinyaderas d'a suya mida.

Zoonimia editar

Os derivaus d'o étime latino «aquila» en aragonés presentan diatopismo multiple.

Alica editar

Se documenta la denominación ta istes animals como «alicas» (con conservación d'a consonant oclusiva xorda intervocalica a tamas d'a metatesi d'as silabas orichinals d'o latín) en diferents puntos de Sobrarbe (A Espunya,[1] A Buerda, en a val de Vió -Moriello de Sant Pietro[1]-, en Baixo Penyas -A Mula[1] y Toledo d'A Nata[1]-, en Tella y en Puértolas). Tamién se reconoix ista forma por boca de personas dimanadas d'o nuclio d'Escartín, en o Sobrepuerto.[2]

Aliga editar

Con a denominación d'«aligas» (ixo ye, con metatesi mesmo que en «alicas», pero con sonorización d'a consonant xorda y conservando-ie a entonación plana) s'ha puesto documentar en o Semontano de Balbastro (Berbegal[1]) y a Cinca Meya (Fonz[1]), en Ribagorza Baixa[3][4] (Foradada d'el Toscar,[1] As Corz,[1] Perarruga,[1] Litera,[1] Esdolomada[1] y Torres[4]) y en Litera (Tamarit[1] y Castillón Roi[1]). Tamién se reconoix ista forma sonorizadera en a val de Chistau, en o sector nort-oriental de Sobrarbe[5] y convive con «alica» en A Buerda (val d'a Cinca, Sobrarbe central), que mos puede fer pensar si no coexisten as dos formas en buena cosa d'a comarca.

Áliga editar

Una forma muito mas minoritaria dintro d'o domenio lingüistico de l'idioma aragonés ye «áliga», forma con prenunciación esdruixula, que se puede sospeitar que siga por influencia d'o catalán (en catalán o nombre d'istes animals ye exactament asinas) como consecuencia d'a distribución cheografia tan limitada y concreta que conoix o termino. Se documenta en Benás,[1] Erisué,[1] Saunc,[1] Grist[1] y Castillón de Sos.[1] Toz ellos lugars que se troban en a val de Benás, en l'alta Ribagorza aragonesa, en una zona que fa muga con l'aria de distribución d'o catalán en Aragón.

Aguila editar

Una forma que no conoix metatesi, y sigue con l'orden silabico d'o latín, anque incorpora una sonorización a las consonants internas. Se documenta asinas en Echo[1] y Ansó[1] (Chacetania), Pandicosa[1] (Alto Galligo) y Rodellar[1] (extrimo noroccidental d'o Semontano de Balbastro). A proximidat d'ista forma diatopica con «águila», a forma que predomina en as luengas iberorromances occidentals (castellano, galaicoportugués y astur-leyonés), en chunto con a disparidat cheografica d'os puestos en os que se i diz, fa pensar-se si no haiga puesto estar a forma predominadera en a metat occidental de l'Alto Aragón en bel altro tiempo, en sucumbindo en a mayoría de lugars debant de l'occidentalismo «águila» (que por a falta de pruebas cal no afirmar que siga un castellanismo lexico).

Águila editar

Ista ye a forma predominant en a mayoría d'Aragón, esdruixula y coincident con u propia d'o castellano que haiga sostituido a la forma autoctona si ye que nunca i ha existido una en tot ixa parte d'o territorio (os argumentos a favor d'una u l'altra posibilidat contan con pocos eixemplos de lexico documentau), y no sen conoix altras formas en comarcas enteras que encara son ricas en lexico patrimonial aragonés, como son a Plana de Uesca y as Cinco Villas. Isto causa extranyeza pos no ye una situación guaire esperable si se considera que en tot l'aragonés o termino haiga habido d'estar diferent d'a forma castellana, sobretot cuan se mete en comparanza con a elevada vitaliat d'as formas presents en a metat oriental de l'Alto Aragón («alica» y «aliga»), que son conoixidas dica por as cheneracions mas chóvens. Puede estar, por a falta de pruebas documentals que se tiene dica l'inte, que calga no descartar a posibilidat que «águila», derivau d'«aquila» predominant en tot lo domenio lingüistico iberorromance occidental, no siga si que una forma tamién patrimonial aragonesa.

Imáchens editar

Referencias editar

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-89862-35-7
  2. (es) SATUÉ BUISÁN, José, Memoria de un montañés. Xordica Editorial. Zaragoza 2007. ISBN 978-84-96457-25-6
  3. (es) ARNAL PURROY, Mª Luisa, Diccionario del habla de la Baja Ribagorza Occidental -Huesca-; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2003. ISBN 84-8094-052-2
  4. 4,0 4,1 (es) SALAMERO REYMUNDO, Francisco, Léxico peculiar de Torres del Obispo (Ribagorza); Semejanzas y diferencias con el castellano y el catalán; Institución Fernando el Católico. Zaragoza, 1991.
  5. (es) BLAS GABARDA, Fernando et ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8094-061-0

Vinclos externos editar