Agüelo
L'agüelo[1][nota 1] u avuelo [1][nota 2] (d'o latín <aviolu, diminutivo d'AVUS) ye o pai d'a mai u d'o pai d'una persona; ixo ye, o pai de cualsiquiera d'entre os dos prochenitors. A mai d'ixes ye l'agüela[1] u avuela[1] de a persona, que ye a forma femenina d'a parabla anterior. Una persona en relación con su avuelo u su avuela ye su «nieto» u su «nieta».


En ribagorzano antes a o parentesco iste tamién se le deciba padrín[1][nota 3] y padrina,[2][1][nota 4] y en a parla de Campo y en a d'a Fueva paíno[1] y maína[1][3][4] u paína[1], pero as dos maneras de decir son en desuso.[2][4]
Como os atros parentescos, en aragonés s'introduce con o posesivo atono mi, tu, su, etc. y no pas (u poquetas veces) con o posesivo tonico que por lo de demás ye cheneral en aragonés: Mi agüelo, tu güela, tus güelos, etc. contra os muito mas minoritarios o mío agüelo, a tuya güela, etc. sacando os casos que se meta o posesivo dezaga: l'agüela nuestra.
Nombres en o lenguache coloquial
editarL'apelativo afectuoso que corresponde a l'agüelo ye «yayo», y a l'agüela, «yaya». Manimenos, en chistabín y en belsetán s'emplega «paye» y «maye» por cuentas d'as formas chenerals, y en o Viello Aragón (Chacetania y Alto Galligo) conta con prou implantación mas os afectuosos «lolo» y «lola». As formas «paíno» y «maína» tamién teneban función vocativa en fovano y en campés. En garra caso de toz istos as formas familiars no precisan l'articlo: «No sé qué querrá yayo pa cenar», «Yaya lo quereba con locura», «A maína la recuerdo bien guapa o día que tos vaz casar», «Maye diz "parlar", "fillo", "conoixer", pero nusatros ya no'l decim».[5]
Ortografía
editarEn aragonés, que ye una luenga con firme tendencia a la velarización adebant de diftongo, a pronunciación que mas abunda ye como /aɣwelo/ u /gwelo/ (femenins: /aɣwela/ u /gwela/), si bien se puede sentir tamién con fonema <β> etimolochico (/aβwelo/ u /aβwela/), y mesmo variants d'ixa forma, como /aβolo/ que se deixa sentir de cabo a cuan en ribagorzano.[3] A propuesta ortografica d'o EFA recomienda que s'escriba "agüelo" por no tener tradición historica as formas que representan o fonema <β> en aragonés escrito.[6]
Notas
editarReferencias
editar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
- ↑ 2,0 2,1 ARNAL PURROY, Mª Luisa, Diccionario del habla de la Baja Ribagorza Occidental -Huesca-; Institución «Fernando el Católico» + Gara d'Edizions. Zaragoza, 2003. ISBN 84-8094-052-2
- ↑ 3,0 3,1 MASCARAY SIN, Bienvenido, Vocabulario del habla de Campo (Ribagorza, Huesca); Prensas Universitarias de Zaragoza + Xordica Editorial. Zaragoza, 2013. ISBN 978-84-96457-87-4
- ↑ 4,0 4,1 ROMANOS, Fernando y SÁNCHEZ, Fernando. L'Aragonés de A Fueba. Bocabulario y notas gramaticals. Consello d'a Fabla Aragonesa, 1999. ISBN 36-86036-68-2.
- ↑ BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Institución «Fernando el Católico» + Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8094-061-0
- ↑ Propuesta ortografica de l'ACAR, consultada o 29 d'abril de 2021.