Val de l'Ara

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo tracta sobre a val de l'Ara que ye a val d'o río Ara en tota la suya extensión. Ta altros usos d'a denominación val de l'Ara se veiga val de Cervillonar.

Val de l'Ara
A val de l'Ara en o suyo transecto de Boltanya, en os suyos zaguers kilometros, enviesta dende Guaso.
Administración
Estau
País	Aragón
Comarca	Sobrarbe
'
'
Cabecera	{{{cabecera}}}
Capital
Localidaz	{{{localidatz}}}
Chentilicio	{{{chentilicio}}}
Cheolochía
Acceso
Ríos	Río Ara
Largaria
Orientación	Norte-Sud
Cheolochía
Tipo
Macizo	Pireneus
Mapa

A val de l'Ara, dita «valle de l'Ara» en Sobrarbe, ye la val d'o río Ara en tota a suya extensión, dende o viver d'o río en a val alta de Buixaruelo dica la suya esembocadura en o río Cinca en l'Aínsa. Esnaviesa tot lo suyo recorrido en territorio d'a comarca de Sobrarbe, estando en chunto con a val d'a Cinca un d'os dos exes fluvials arredol d'os que s'articula cheograficament la dita comarca, pasando que ye lo río Ara l'exe fluvial prencipal d'o cuadrante nort-occidental mientres que la Cinca el ye d'a metat oriental. O propio río Ara s'esemboca en a Cinca en a localidat de l'Aínsa, aproximadament en o centro cheografico d'a comarca, por lo que a val s'extingue en ixe punto.

O río Ara, que determina la val, naixe a 2620 metros d'altitut en a baixant espanyola d'o pico Comachibosa y s'esaugua en a Cinca en a localidat de l'Aínsa, a una altitut de 528 metros, por lo que en total salva una diferencia de 2092 metros, con un desnivel aproximato d'o 3% en o suyo corso. A lonchitut d'o río, y per isto de la suya val, ye de 66 km.

O nombre natural en as parlas de Sobrarbe ye «valle», no per garra castellanismo, sino per conservación d'a «e» final atona etimolochica d'o latín (lat. valle, vallis) que se fa en as parlas patrimonials de la dita comarca en o caso d'a parola «val» y cualcunas mas. A forma no ye si que concident con a fonetica d'o mesmo termino en castellano, pero a suya presencia en as parlas sobrerbencas no ye garra caso de sostitución lexica como sí que el son muitos altros en l'actualidat. Tot isto ye perque cara a la estandardización de l'aragonés, en os anyos 70 y 80, se proposó dende o prencipio l'emplego d'a variant diatopica «val» que ye la mas común en altras comarcas (Ribagorza, Semontano de Balbastro, Chacetania...), per motivos d'ecuanimidad y pragmatismo, ta tot l'idioma. Isto ye puesto fer pensar a muitas personas que a variant «valle» ye un castellanismo lexico en l'aragonés de l'aria concreta que ye a comarca de Sobrarbe, pero en realidat no el ye, y se tracta d'un termino patrimonial de tot en a comarca.

A val de l'Ara tradicionalment recibe diferents nombres en seguntes qué parte d'o suyo transecto total se trobe, como tamién pasa con altras vals que discurren per comarcas de cheografía accidentada. As mugas d'entre unas y as altras "sub-vals" se son establitas, tradicionalmet, d'alcuerdo con fitos cheograficos visibles u que ne marquen sostancialment o recorrido.

Deseparación

Val de Cervillonar

O puent de Sant Nicolau de Buixaruelo (sieglo X), en dó que remata la val de Cervillonar.

A Val de Cervillonar, nombre que dimana de l'abundancia de hierbas umbeliferas que i creixen («cervillons» son as inflorescencias caracteristicas d'ixe tipo de plantas), ye la primer parte d'a valle dende lo naixedor d'o río Ara en as garras sud-orientals d'o mallo d'a Comachibosa dica la confluencia con o «barranco de Lapazosa» (o barranco que baixa a man ezquierda d'o camín d'o Puerto de Buixaruelo), trobando-se os dos corsos en a ermita de Sant Nicolau de Buixaruelo. En iste segmento, o río Ara recibe por a dreita l'augua d'o río Ordiso y d'o río Otal, as suyas valletas, perpendiculars a la de Cervillonar siempre por a dreita y paralelas d'entre ellas, reciben os nombres de val d'Ordiso y val d'Otal.

A lonchitut de l'Ara en o transecto d'a val de Cervillonar ye de 14,8 km, y o desnivel promeyo dica que íste arriba en o puent de Buixaruelo s'ha calculato en 8,72 %. Por lo tanto, ye un d'os transectos mas luengos de tota la val, pero per trobar-se expoblato y estar d'acceso deficil y a demés, espacio natural protechido, ye un d'os espacios mas exconoixitos de Sobrarbe.

A val de Cervillonar, como tot lo que se troba en a compleguera d'a val de Buixaruelo, yera tradicionalment un puesto d'expleitación maderera exclusiva ta os habitants d'a val de Broto, pero como expleitación ganadera i compartiban os dreitos de pastura con os habitants de Gavarnía.

Val de Buixaruelo

A cadreta de Carpín sobre l'Ara, en a val de Buixaruelo.

A partir de Sant Nicolau, a val d'o río Ara se conoix con o nombre de val de Buixaruelo dica que arriba en o puent d'os navarros, a on que lo río Ara recibe per a ezquierda l'augua d'o río Arazas que dimana d'a val d'Ordesa, que ye lateral por ixa man d'a val de l'Ara. A val de Buixaruelo fa aproximadament 6 km, d'os quins, a lo menos, solo lo primer kilometro ye mas u menos obierto, y ye en ixe endreto en dó se troba l'hespital. Os cinco kilometros siguients discorren en un paisache amagato, de pocino, per debaixo os pacos d'o Pico d'o Turbón d'Otal (2319 m) y o tozal d'o Cebollar (2175 m) y d'o solano d'o mallo d'a Penya Mondarruego. O congosto que se forma, en o cual o río corre con auguas bravas, ha per nombre a «Garganta d'os navarros» y en chunto con a val d'Ordesa constituye un d'os paisaches que millor maravilloron a lo pireneísta francés Lucien Briet.

En o transecto que fa per a val de Buixaruelo, o río Ara recibe, en iste orden, a o «barranco d'o Cebollar» y a o «barranco d'a liena de Mondiniero» per a dreita, os dos barrancos que tansament sí fan garra cabal y no tienen valletas resenyables, pero per a man ezquierda recibe l'augua d'o «barranco d'a faixa de Buesa» que anque tampoco no fa guaire cabal que alportar-le a o rio, forma una valleta mas recuesta y visible, en a baixant de solano d'o mallo d'o Mondarruego.

As altas vals pirenencas, anque inhabitables en amás parte de l'anyada, teneban una función vital como proveyederas de recursos naturals ta os habitants d'as localidaz que se troban poquez kilometros mas t'abaixo, y serviban tamién como puestos de paso prencipals en os viaches transpirenencos que se fesen. Per motivo d'isto, y per lo duro que yera trescruzar os puertos, dende a Edat meya se i fayoron hespitals en os puestos estratechicos a canto y canto d'os trangos mas duros d'ixes viaches, en os que seglars u relichiosos i dasen cubillo a os viachers a cambeu que cumplisen unas condicions d'alcuerdo tácito ta lo buen funcionamiento de l'hespital. En o cabo baixo d'a val de Cerbillonar, a on que ísta pasa a convertir-se en a val de Buixaruelo, se troban as enrunas de l'hespital de Sant Nicolau de Buixaruelo, que estió fundato en o sieglo XII por hespitalers gascons que i aduyaban a os que esnavesaban ixes puertos. A ilesia de l'hespital ye a sola enruna que i queda dreita, y recibe o nombre d'ermita de Sant Nicolau de Buixaruelo.

Val de Broto

Paisache d'a val de Broto.

A val de Broto ye a val d'o río Ara dende o «puent d'os navarros» y a desembocadura de l'Arazas dica o «recolón de Boyars», debaixo d'Asín de Broto, con un recorrido que s'aproxima a la ventena de kilometros. Incluye dos municipios prencipals, que son Torla y Broto, anque o total d'aldeyas que dependen d'ixe zaguer no se troban totas fisicament a dinto d'a val, sino que cualcunas perteneixen a la redolada d'o Sobrepuerto (en l'actualidat, expoblata, pero que tradicionalment heba tenido un rechimen especial de relacions entre os suyos lugars por mor de l'anisolamiento cheografico que ye tan patent). A val de Broto, dica con tot y con ixo, ye o primer transecto con población que o río Ara se troba cuan esnaviesa cara a la Cinca.

A val de Broto ye una val estreta dica que sobrepasa Torla (a villa de Torla s'asienta en un garrot que cierra bella mica la val per debaixo suyo), en a que o río ye creyato una glera esteril per as consecutivas inundacions, lo que i ye feito que no s'haiga puesto fer garra uebras ta caultivar-ie, preservando-se en un segmento que fa alto u baixo bels 6,2 km un entorno de corrols de selva de ribera (chopos, tremoletas, alvernices...) que s'alternan en os recolons que fa o río. En as creixidas, l'augua gosa arribar en as marguins d'a val, fendo que cualsiquier intento de plantificar-ie bella uebra agricola corra o periglo de veyer-se cacegata con l'augua. En lugar de tot ixo, os torleses i han solido caultivar siempre en articas y faixas feitas en as garras d'as dos baixants d'a val, mas que no a o canto d'a glera.

Referencias

• Datos: Q2728146