Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os mallos de Riglos[1] son unas formacions cheolochicas consistents en unas penyas de parez verticals, ditas mallos, situadas en a localidat aragonesa de Riglos, en a Plana de Uesca, bels 45 km a o norueste de Uesca capital, en as sierras exteriors d'o Prepireneu aragonés. Arriban a os 275 metros d'altaria maxima (espolón norte d'o Pisón) y se caracterizan por as suyas grans parez verticals u mesmo esplomadas, muit apreciadas en a practica d'a escalada.

Mallos de Riglos
Os Mallos de Riglos dende o macizo d'os Fils
Cheografía
Cordelera Sierras exteriors pirenencas
Sector {{{sector}}}
{{{tpran}}} {{{ran}}}
Maxima altaria 1.012 m en o mallo Ventuso
Cimas importants
Largaria
Amplaria
Superficie
Vértiz cheodesico
Subsistemas
Administración
Estau
País Aragón
Comarca Plana de Uesca
Edat
Materials
Tipo
Mapa

En noviembre de 2016, o Gubierno d'Aragón aprebó a declaración d'o Molimento Natural d'os Mallos de Riglos, Agüero y Penya Rueba.[2]

A primera ascensión conoixida a un mallo estió una expedición liderada per Jean Arlaud que puyó a punta Buzón d'o Mallo Firé.

Cheolochía

editar
 
Mallo Pisón, dende a ilesia de Riglos.

Os mallos de Riglos son consecuencia d'a elevación d'os Pireneus mientres a orochenia alpina y son formaus mas que mas d'almendrons d'o Miocén, sedimentos con ruellos de glera de grandaria significativa (bloques y grava), con matriz d'arena y cementaus por carbonatos.

En creyar-se a cordelera pirenenca, a erosión prevocó que gran cantidat de materials estasen rastraus enta o sud por cauces que abocaban as suyas auguas enta l'antiga depresión d'Ebro, posando-sen y sedimentando-sen en granizos conos de dechección. Istos depositos aluvials fueron elevaus y diaclasaus por plegos d'as capas inferiors y posteriorment erosionaus, creyando as altas parez subverticals. A meteorización, mas que mas la de tipo fluvial, ubrió fundas barranqueras enamplando-sen as crepazas y formando-se as caracteristicas chamineras. Os estreitamientos y teitos que apareixen en ellas son debius a que a roca mas dura ha persistiu a tamas d'a erosión d'as auguas fluvials.

Toponimia

editar
 
Anvista d'os mallos de Riglos desde Penya Rueba. Mallos Firé, Castilla y Pisón

«Mallo» ye un termín aragonés. Cada mallo tien un nombre propio, cual orichen procede en bels casos d'o nombre de bellas casas de Riglos (Firé y Pisón), d'a suya forma u color caracteristica (o Puro, o Cuchillo, a Visera, de l'Agua, os Fils, Colorado, Magdalena, Agulla Roya, Tornillo, Tornillito) u en homenache a atras personas no relacionadas necesariament con o mundo d'a escalada (d'os Castellanos, Melchor Frechín, Roberto Martí "Chichín", José Enrique Herrera, Mariano Cored, Víctor Carilla, Luis Gómez Laguna, Cheneral Capaz, Don Justo). Respecto a la toponimia d'os mallos chicoz, a la zona le'n diz "os galochos", de l'aragonés galacho u galocho, que significa zona angosta u de parez verticals creyada por a erosión de l'augua. Asinas lo replega Julio Soler Santaló, en un articlo pa o boletín de 1911 d'o Centre Excursionista de Catalunya.[3] Cada mallo tien o suyo propio "galocho".

Tradicionalment se dividen en tres grupos. Os mallos grans, os mallos chicoz u mallos chicos y os Fils.

Os mallos grans son:

  • o Firé, d'antis mas yera conoixiu como mallo d'as Diez. As cinco puntas que lo coronan reciben os nombres No Importa -Centuria d'o Frente de Juventudes-, Ángel Mateo Tinao -chirmán de Joaquín Mateo, primero en puyar-ie-, Buzón -por o buzón de rechistro que i deixoron os primers escaladors- lideraus por Jean Arlaud que estió o primer en escalar un Mayo, Mallafré -en homenache a o suyo primer escalador, Ernest Mallafré, encara que orichinalment yera dita "d'os catalans"- y José María Montolar -Centuria d'o Frente de Juventudes,[4]
  • o Pisón, dito tradicionalment "o Pisoné",
  • o Puro, d'antis mas conoixiu como "o Fuso" estando denominau sin exito dimpués d'a primera puyada como mallo Francisco Franco,
  • o Castiella (u d'os castellanos), por l'orichen madrilenyo d'os primers escaladors que i ubrioron vías. Ye situau en o Circo de Verano, dezaga d'o Pisón,
  • os Volaus, por estar amanaus a o rápel d'o Volau d'o Pisón,
  • o Cuchillo, por o suyo afilau perfil conoixiu como o "filo del Cuchillo",
  • o Melchor Frechín, conoixiu orichinalment como Mallo u Punta Sin Nombre,
  • a Visera, considerau o mayor esplome d'Espanya, con 60 metros dende a base d'o mallo dica a vertical d'a final d'a paret,
  • o mallo de l'Agua, por chenerar-se en él un chicot curso d'augua dimpués d'as plevias.[5]

Os mallos chicoz son:

  • Colorado, por o tono royenco caracteristico d'suya cara norte,
  • Chichín, mote de Roberto Martí, chunto a Serón y Millán un d'os primers en puyar a la punta No Importa d'o Firé,
  • Herrera, en remeranza de José Enrique Herrera,
  • Magdalena, tamién dito orichinalment "o Molondrón",
  • Cored, en remeranza de Mariano Cored Agustín, escalador uescano muerto mirando d'escalar por primera vegada o Puro,
  • Carilla, en remeranza de Víctor Carilla Pomar, escalador zaragozano muerto en o cuarto intento d'escalada d'o Puro,
  • Aguja Roja, dito orichinalment "a remolacha",
  • Gómez Laguna, como homenache a Luis Gómez Laguna, alcalde de Zaragoza entre 1954 y 1966. Orichinalment fue dito "o Pimiento",
  • Capaz, nombre d'una centuria d'o Frente de Juventudes que a la vegada recibe o nombre d'o Cheneral Capaz.

Mas enta l'este, destacan o Paredón de los Buitres, tamién dito mallo Arcaz, y o Macizo d'os Fils - dito asinas por a suya estratificación horizontal- a on destacan a Penya don Justo, en homenache a don Justo Garasa, o Tornillo y o Tornillito u Falso Tornillo, os dos por a suya forma caracteristica.

Referencias

editar

Enlaces externos

editar