Mali

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Mali ye un país d'Africa. Muga a lo norte con Alcheria, a l'este con Nícher, a l'ueste con Mauritania y Senegal, y a lo sud con Costa de Vori, Guinea y Burkina Faso.

Republica de Mali République du Mali
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Un peuple, un but, une foi (francés; Un pueblo, una meta, una fe)
Himno nacional: Pour l'Afrique et pour toi, Mali
Situación de Mali
Capital	Bamako
Mayor ciudat
Idiomas oficials	Francés
Forma de gubierno President Primer ministro	Republica Assimi Goïta Choguel Kokalla Maïga
Independencia De Francia	22 de setiembre de 1960
Superficie  • Total  • % augua	Posición 23º 1.240.000 km² 1,6%
Población  • Total  • Densidat	Posición 68º 11.340.000 (2002) 11 hab/km²
PIB (PPA)  • Total ([[]])  • PIB per capita	Posición º
Moneda	Franco CFA
Chentilicio	Mali
Zona horaria	UTC
Dominio d'Internet	.ml
Codigo telefonico	+223
Prefixo radiofonico	TZA-TZZ
Codigo ISO	466 / MLI / ML
Miembro de: ONU, UA (suspendito)

A suya población ye de 11.340.000 habitants (2002) en una superficie de 1.240.000 km², con una densidat de población de 11 hab./km².

A capital d'o país ye a ciudat de Bamako, dende a independencia d'o país o 22 de setiembre de 1960 (d'antis mas yera una colonia francesa. L'actual president de Mali ye Ibrahim Boubacar Keïta, y o primer ministro ye Modibo Keita.

Mali ye o ueiteno país mas extenso d'Africa y limita a lo norte con Alcheria, a l'este con Nícher, a l'ueste con Mauritania y Senegal, y a lo sud con Costa de Vori, Guinea y Burkina Faso. A suya grandaria ye de 1.240.192 km² y a suya población estimada ye d'arredol de 14,5 millons d'habitants (2009). A suya capital y ciudat mas poblada ye Bamako. Constituyida per ueito rechions, Mali tien as buegas a lo norte en o meyo d'o desierto d'o Sahara, mientres que a rechión meridional, an vive a mayor parti d'os suyos habitants, ye amanada a los ríos de Nícher y Senegal. A estructura economica d'o país se centra en l'agricultura y a pesca. Tot y que beluns d'os suyos recursos naturals son l'oro, l'uranio y a sal. Lo territorio maliense estió seu d'os tres imperios d'Africa Occidental que controlaban o comercio transahariano: l'Imperio de Ghana, l'Imperio de Mali (d'o cual Mali prene lo suyo nombre) y l'Imperio songhay. En zaguerías d'o sieglo XIX, Mali cayió baixo lo control de Francia, pasando a formar parti d'o Sudán francés. En 1959 aconsiguió a suya independencia de conchunta con Senegal, convertindo-se asinas en a Federación Mali, a cual se desintegraría un anyo dimpués. Dimpués un tiempo en o cual nomás existiba un solenco partiu politico, un golpe d'estau en 1991 levó a la redacción d'una nueva constitución y a l'establimiento de Mali como una nación democratica con un sistema pluripartidista. Lo 18 d'agosto de 2020, o president d'a nación y o suyo primer Ministro estioron arrestaus per os militars dimpués d'un motín surtiu a resultas de protestas sobre as continas dificultaz economicas y l'empioramiento d'a situación de seguranza nacional. A l'atro'l día renuncioron.

Cheografía

A montanya clamada "Man de Fatina" en Hombori.

Mali ye un estau sin litoral situau en Africa Occidental, a sudueste d'Alcheria. Con una superficie de 1.240.192 kilometros cuadraus, se troba en o puesto numero vinticuatreno d'a lista de países per superficie, y a suya grandaria ye semellant a la de Sudafrica y Angola. A mayor parti d'o país forma parti d'o sud d'o Sahara, per lo que ye caloroso y, comunament, se forman tronadas d'arena mientres as estacions ixutas. Lo país s'extiende a lo sudueste a traviés d'o Sahel dica la sabana sudanesa. Lo territorio maliense ye en a suya mayoría plano, encara que en ocasions ista plana ye interrumpida per pueyos rocosos. L'Adrar d'os Iforas se troba en o nord-este, y os relieus mas importants son os Monts d'Hombori —que sobreixen os mil metros d'altaria— a lo sudeste y os Monts Bambouk y Manding, a lo sudueste.

Os recursos naturals d'iste país son considerables, y l'oro, l'uranio, os fosfatos, o caolín, a sal y a piedra calsinera son os mas explotados. Mali ha de fer frent a problemas medioambientals como a desertificación, a desforestación, a erosión d'o solero, y l'augua contaminada.

Clima

Una tronada d'arena s'amana a Camp Castor, amán de Gao.

O clima d'o país vareya de subtropical en o sud a l'arido en o norte. A mayor parti d'o país sufre d'insignificants precipitacions, per lo que as sequeras son frecuents. A temporada pleviosa abarca de zaguerías de chunio dica primerías d'aviento; en ella son comuns as inundacions d'o río Nícher. Os prencipals biomas presents en Mali son o desierto, a lo norte, y a sabana, a lo sud. Seguntes WWF, as prencipals ecorrechions de Mali son, de norte a sud:

• Desierto d'o Sahara
• Estepa y sabana arbolada d'o Sahara meridional
• Sabana d'alcacias d'o Sahel
• Sabana sudanesa occidental

Amás, son presents o mont xerofilo d'o Sahara occidental en as montanyas d'o norte (Adrar d'os Iforas), y a sabana inundada d'o delta interior d'o Nicher-Bani en o forcallo d'ixos dos ríos, en o centro d'o país. En o norte, a flora y fauna de Mali, ye distintiva d'o clima desertico: plantas xerofilas, chicota matullera, reptils y cualques insectos. Mas a lo sud, gracias a l'influxo d'o río Nícher, a flora y fauna tipica d'as sabanas predomina con plantas como as alcacias y a sericuras. Amás, en ista rechión se troba una mayor diversidat d'animals, dende aus y chicoz mamifers, dica animals como os elefants.

Historia

En l'antiguidat, o territorio de l'actual Mali estió seu d'os tres grans imperios d'Africa Occidental que controlaban o comercio transahariano de sal, oro y atras materias primas preciosas. Istos reinos sahelianos mancaban tanto de buegas cheopoliticas como d'identidaz etnicas abuegadas clarament.

Lo primer d'istos imperios estió l'Imperio de Ghana, fundau per os soninké, un pueblo de fabla mandé. O reino s'expandió a traviés d'Africa Occidental dende o sieglo VIII dica 1078, cuan estió conqueriu per os almurabitz. Posteriorment, se formó l'Imperio de Mali en o curso superior d'o río Nícher, que aconsiguió lo suyo maximo poderío en o transcurso d'o sieglo XIV. En a epoca de l'imperio de Mali, as antigas ciudaz de Yenné y Timbuktú estioron importants centros de comercio y aprendizache islamico. L'imperio declinó posteriorment como resultau de conflictos internos y estió finalment reemplazau per l'imperio Songhai. O pueblo songhai ye orichinario de l'actual nordueste de Nicheria, que lo suyo imperio i heba estau mientres muito tiempo una potencia d'Africa Occidental baixo o control de l'imperio de Mali. En zaguerías d'o sieglo XIV, l'Imperio songhay ganó gradualment independencia de l'imperio de Mali, abarcando finalment a rechión oriental d'iste imperio. A suya caita estió resultau de l'invasión berber de 1591 y marcó lo final d'a función rechional d'esbarre comercial. Dimpués de l'establimiento de rotas maritimas per parti d'as potencias europeas, as rotas de comercio transaharianas perdioron a suya importancia.

En la era colonial, a rechión cayió baixo o control francés en zaguerías d'o sieglo XIX. Arredol de 1905, a mayor parti d'a rechión yera dominada per Francia, que lo suyo territorio se denominaba Sudán Francés. En primerías de 1959, Mali (per alavez clamau Republica Sudanesa) y Senegal s'unioron pa integrar a Federación de Mali, que obtenió a suya independencia de Francia o 20 de chunio de 1960. A retirada senegalesa d'a federación en agosto de 1960 permitió a l'antiga Republica Sudanesa creyar a nación independient de Mali o 22 de setiembre de 1960. Modibo Keita, qui estió chefe de gubierno d'a Federación de Mali dica a suya disolución, estió trigau primer presidente. Keita estableció un Estau unipartidista, adoptando a la suya vegada una orientación africanista independient y socialista con cerenyos lazos con l'Unión Sovietica, y levó a cabo una ampla nacionalización d'os recursos economicos.

En 1968, como consecuencia d'a creixent baixada economica, Keita estió derrocau en un golpe d'estau militar enfilau per Moussa Traoré. Lo subsiguient rechimen militar, con Traoré como president, tractó de reformar a economía. Tot y con isto, os suyos esforzos estioron frustraus per l'achitación politica y una sequera devastadora entre 1968 y 1974. Lo rechimen de Traoré enfrontinó disturbios estudiantils que prencipioron en zaguerías d'o decenio de 1970, asinas como tres prebatinas de golpes d'estau. Manimenos, os disidents estioron reprimius dica zaguerías d'o decenio de 1980. Lo Gubierno continó fendo un poder d'aplicar reformas economicas, pero a suya popularidat entre a población disminuyió cada vegada mas. En respuesta a las creixents demandas d'una democracia multipartidista, Traoré consintió una liberalización politica abuegada, pero se negó a establir un sistema democratico pleno.

En 1990, empecipioron a surtir movimientos d'oposición pero lo proceso estió interferiu per l'incremento d'a violencia etnica en o norte d'o país a resultas d'a tornada de muitos tuaregs enta Mali. As protestas en contra d'o gubierno en 1991 conducioron a un golpe d'estau, seguiu d'un gubierno de transición y a elaboración d'una nueva constitución. En 1992, Alpha Oumar Konaré ganó as primeras eleccions presidencials democraticas d'o país. Dimpués d'a suya reelección en 1997, o president Konaré empentó reformas politicas y economicas y luitó contra a corrupción. En 2002, estió reemplazau per Amadou Toumani Touré, un cheneral retirau que lideró o golpe d'estau en contra d'os militars y imposó a democracia en 1991.

Lo 21 de marzo de 2012 una colla de militars derrocó a lo president Amadou Toumani Touré con un nuevo golpe d'estau; os militars golpistas, que chustificoron l'acción per l'insuficient refirme de Touré y lo suyo gubierno a los militars en a luita contra os separatistas tuareg d'o norte d'o país, zarroron as buegas d'o país y formoron una chunta militar de gubierno. Manimenos militars leyals a Touré afirmoron que este se trobaba en una base militar acompanyau de miembros de l'unidat d'elit d'a guardia presidencial, conoixius como os Boinas royas fendo un poder pa resistir o golpe militar. Dimpués o golpe, os tuaregs s'estioron apoderando de cuantas ciudaz a lo norte d'o país y ganando posicions, aprofitando o vuedo de poder y o 6 d'abril de 2012, o Movimiento Nacional pa la Liberación d'o Azawad (MNLA) proclamó, unilateralment, a secesión d'a rechión d'Azawad. Lo mesmo 6 d'abril s'organizó a Comisión Nacional pa la Recuperación d'a Democracia y Restauración de l'Estau, que dictó una nueva carta constitucional pa una celebración d'eleccions presidencials a lo cabo de cuaranta días. Sanogo acceptó a suya renuncia pa ubrir paso a las eleccions y Dioncounda Traoré en calidat de president d'o senau asumió provisionalment a presidencia de Mali lo 12 d'abril. Lo recrudimiento d'o conflicto en Mali provocó lo desplazamiento de milars de personas refuchiadas en zonas afectadas per a fambrera en países vecins: Mauritania, Burkina Faso, Nícher u Alcheria. Lo 26 de mayo, dimpués a fusión d'os dos grupos tuareg MNLA y de l'islamista Ansar Dine que alcordoron formar un gubierno paritario y convocar una asamblea consultiva u shura, se proclamó l'autodenominau Estau Islamico d'o Azawad an a sharia sería la fuent d'o dreito. Manimenos, beluns informes posteriors indicoron que o MNLA i heba decidiu retirar-se d'o pacto, distanciando-se d'Ansar Dine. Finalment os enfrontinamientos entre o MNLA y Ansar Dine culminoron en a Batalla de Gao o 27 de chunio, en a cual la colla islamista Movimiento pa l'Unicidat y l'Alchihad en Africa Occidental y Ansar Dine prenen o control d'a ciudat, forachitando a lo MNLA. A l'atro'l día Ansar Dine anunció tener baixo lo suyo control totas as ciudaz d'o norte de Malí.

En chinero de 2013 s'encomenzó una intervención militar per parti de Francia (Operación Serval) pa frenar a expansión d'os rebeldes islamicos en o norte d'o país. En febrero de 2014 se creya o G5 d'o Sahel d'o cual Mali forma parti. En agosto d'o mesmo anyo a Operación Serval se convirtió en a Operación Barkhane que se mantiene en 2020 mas de 5000 soldaus en a rechión d'o Sahel. En 2015 se sinyó un alcuerdo de paz que no aconsiguió tornar a estabilidat a lo país. A violencia s'extendió enta lo centro d'o país con o reclutamiento de fulani per parti d'os grupos chihadistas, enfrontinaus con a etnia bambara que son labradors y a etnia dogón dedicada a la cazata. En marzo de 2019 se produció un punto d'inflexión con a matazía de 160 personas en Ogossagou, en a mayoría civils fulani. A matazía estió atribuyida a las milicias dogons, concretament a lo grupo d'autodefensa Dan Na Ambassagou. Lo gubierno de Mali exiche alavez a disolución d'istas milicias que no s'ha compliu. En marzo de 2020 s'estableix a creyación per parti de cuantos países europeus chunto a Mali y Nícher d'a Fuerza especial Takuba un grupo de treballo integrau a lo mando d'a Operación Barkhane pa combatir a los grupos terroristas d'a zona.

En 2020 a chestión realizada per o president Ibrahim Boubacar Keïta en relación a la situación de seguranza y a la chestión politica yera cada vegada mas cuestionada dando puesto a protestas en a carrera cada vegada mas frecuents lideradas per una coalición heterochenia de chefes relichiosos, politicos y sociedat civil denominada Movimiento d'o 5 de Chunio. En agosto de 2020 una colla de chóvens d'as Fuerzas Armadas de Mali levoron a cabo un devantamiento militar. Lo proceso desembocó en a elección en setiembre de 2020 d'un president interino, Ba N'Daou, o lider d'o golpe Coronel Assimi Goita, asumió a vicepresidencia d'o país y lo diplomatico Moctar Ouane o puesto de primer ministro con un gubierno que tien o compromiso de desembolicar una transición. En cuestions de seguranza cada vegada ye mas cuestionada a presencia d'as fuerzas francesas sobre o terreno -seguntes informes en as anyadas de presencia no han aconseguiu frenar a presencia d'os grupos chihadistas- y a población resulta cada vegada mas afectada per a violencia. En abril de 2021 a Coalición ciudadana per o Sahel creyada en chulio de 2020 publica l'informe Sahel: Ce qui doit changer que reclama situar a protección d'a población civil en a respuesta d'a crisi d'o Sahel. Un d'os aspectos mas polemicos ye o dialogo con toz os actors d'a crisi que incluyiría a grupos armaus. Tamién s'exiche tolerancia zero pa as violacions d'os dreitos humans cometius per as fuerzas de seguranza.

Gubierno y politica

Mali ye una democracia constitucional gobernada per a constitución d'o 12 de chinero de 1992, que estió revisada en 1999. A constitución estableix una división de poders entre l'executivo, o lechislativo y o chudicial. Lo sistema de gubierno puede estar descrito como semipresidencialista. Lo poder executivo ye representau per o president, qui riche per un mandato de cinco anyos y ye limitau a dos termins. Lo president oficia tamién de chefe d'Estau y comandant en chefe d'as Fuerzas Armadas de Mali. Lo primer ministro, designau per o president, exerce o paper de chefe de gubierno y nombra a la suya vegada a los integrants d'o Consello de Ministros. L'asamblea Nacional unicameral ye o solo cuerpo lechislativo de Mali y ye integrau per 160 deputaus trigaus pa un mandato de 5 anyadas de durada. Dimpués d'as eleccions de 2007, l'Alianza per a Democracia y Progreso aconsiguió 113 d'as 160 cadieras de l'asamblea. L'asamblea celebra dos sesions regulars cada anyo, mientres as cuals se debaten y votan as lechislacions presentadas per un miembro u per o gubierno. A constitución de Mali estableix l'independencia chudicial, pero lo poder executivo exerce influxo sobre o poder chudicial en virtut d'a facultat de designar chueces y supervisar tanto as funcions chudicials como l'aplicación de lei. Os tribunals malienses de mayor hierarquía son a Corte Suprema, que tien competencias chudicials y administrativas, y un Tribunal Constitucional independient que proporciona control churisdiccional d'os actos lechislativos y sirve como arbitro electoral. Existen cuantos tribunals menors, encara que os chefes d'os lugarons y os viellos s'encargan de resolver os conflictos locals en os lugarons.

Economía

Mali ye un d'os países mas pobres d'o mundo, con una economía esencialment agropecuaria y informal. En Mali entre 1992 y 1995, o gubierno implementó un programa d'achuste economico que resultó en o creiximiento d'a economía y a reducción de balances negativos. Lo plan incrementó as condicions economicas y socials, y le permitió unir-se a la Organización Mundial d'o Comercio lo 31 de mayo de 1995. O producto interno bruto (PIB) s'ha elevau dende alavez: pa 2002 puyaba ta 3.400.000.000 dolars, y en 2005 s'incrementó ta 5.800.000.000 dolars, dando como resultau una taxa de creiximiento anyal d'arredol d'o 17,6 %.

Mercau en Djenne.

A clau d'a economía maliense ye l'agricultura. Lo cotón ye a cullita mas exportada d'o país, y s'exporta sobretot enta Senegal y Costa de Vori. Entre 2002, se producioron 620.000 toneladas de cotón, pero os pres d'iste cautivo disminuyoron significativament dende lo 2003. Amás de cotón, se produz roz, millo, panizo, verduras, tabaco y cullitas d'arbol. L'oro, o bestiar y l'agricultura suman l'80 % d'as exportaciones. L'80 % d'os treballadors son emplegaus en l'agricultura, mientres que o 15 % lo fan en o sector de servicios. Manimenos, as variacions estacionals deixan sin emplego temporal a muitos d'os treballadors agropecuarios. En 1991, con aduya de l'Asociación Internacional de Fomento, Mali relaxó o complimiento d'os codigos d'explotación menera, lo que levó a un intrés esviellau y inversión estranchera en l'industria menera. L'oro s'extraye en a zona sud, a cual tien a tercera taxa de producción d'oro mas gran d'Africa (dimpués de Sudafrica y Ghana). L'aparición de l'oro como o prencipal producto d'exportación dende 1999 aduyó a metigar l'impacto negativo d'a crisi d'o cotón y de Costa de Vori. Atros recursos naturals son o caolín, a sal, o fosfato y a piedra calsinera. A electricidat y l'augua son mantenius per Energie du Mali, u EDM, y os textils son producius per a Industry Textile du Mali, u ITEMA. Mali fa un emplego eficient de l'hidroeletricidat, que provedeix mas d'a metat d'a enerchía electrica d'o país. En 2002, se cheneroron mas de 700 kWh d'enerchía hidroelectrica. Lo gubierno estimula en l'inversión estranchera, en os campos de comercio y privatización. Mali prencipió a suya reforma economica sinyando alcuerdos en 1988 con o Banco Mundial y o Fundo Monetario Internacional. Entre 1988 y 1996, o gubierno maliense reformó gran parti d'as empresas publicas. Dende l'alcuerdo, deciséis empresas estioron privatizadas, doce parcialment privatizadas y vinte liquidadas. En 2005, o gubierno maliense le atorgó una companyía de ferrocarrils a la empresa estausunidense Savage Corporation. Mali ye miembro d'a Organización pa l'Harmonización en Africa d'o Derecho Mercantil (u OHADA).

Demografía

En chulio de 2009, a población total yera estimada en 13.000.000 d'habitants, con un creiximiento anyal d'o 2,7 %. A población ye predominantment rural (68 % en 2002), y entre lo 5 % y 10 % ye nomada. Mas d'o 90 % d'a población vive en o sud d'o país, especialment en Bamako, a capital y a ciudat mas gran d'o país, con mas d'un millón d'habitantes. En 2007, arredol d'o 48 % d'os malienses teneba menos de 15 anyadas d'edat, o 49 % entre 15 y 64 anyadas, y o 3 % restante 65 u mas. A edat promeyo yera de 15,9 anyadas. A taxa de natalidat en 2007 estió de 49,6 naixencias cada 1000 habitants, y a taxa de fertilidat 7,4 naixencias per muller. A taxa bruta de mortalidat ixe mesmo anyo estió de 16,5 muertes cada 1000 habitantes. L'esperanza de vida en naixer ye de 49,5 anyos (47,6 pa os hombres y 51,5 pa as mullers). Lo país conta con una d'as taxas de mortalidat infantil mas altas d'o mundo, con 106 muertes per cada 1000 naixencias.

Evolución demografica de Mali (en millons)

1950	2000	2018
4.7	11	19.1

A población maliense abarca un gran numero de grupos etnicos subsaharians, d'os cuals a mayoría poseyen concordancias historicas, culturals, lingüisticas y relichiosas. Os bambaras, per luent, ye o grupo etnico mas extenso, conformando lo 36,5 % d'a población. En conchunto, os bambaras, os soninkés, os khassonkés y os malinkés (toz éls parti d'o grupo mandé) constituyen o 50 % d'a población. Atros grupos significativos son o peul (17 %), o voltaic (12 %), o songhai (6 %) y os tuareg y arabes (10 %). Historicament, Mali ha goyau de buenas relacions interetnicas; manimenos, existen tensions entre os songhai y os tuaregs.

Una nina d'a etnia Bozo en Bamako.

L'idioma oficial de Mali ye o francés, pero una cantidat numbrosa (cuaranta u mas) de luengas africanas son amplament emplegadas per cuantos grupos etnicos. Amán de l'80 % d'a población de Mali se puede comunicar en bambara, que ye a prencipal luenga vehicular y idioma de comercio. En o norte d'o país (Azawad) son demograficament importants as luengas songai y as luengas tuareg.

Organización politico-administrativa

Rechions

Mali se trestalla en diez rechions y lo districto d'a capital d'o país.

Rechions de Mali.

Rechión	Capital	Superficie	Habitants (2009)
Bamako (Districto d'a capital)		245 km²	1.809.106
Gao	Gao	170.572 km²	544.120
Kayes	Kayes	197.760 km²	1.996.812
Kidal	Kidal	151.450 km²	67.638
Koulikoro	Koulikoro	89.833 km²	2.418.305
Menaka	Menaka	? km²	?
Mopti	Mopti	88.752 km²	2.037.330
Ségou	Ségou	64.947 km²	2.336.255
Sikasso	Sikasso	70.280 km²	2.625.919
Taoudénit	Taoudenni	? km²	?
Timbuktú	Timbuktú	408.977 km²	681.691

Diez ciudaz mas importants

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Nombre	Población en 2009
1	Bamako	1,810,366
2	Sikasso	226,618
3	Koutiala	141,444
4	Ségou	133,501
5	Kayes	126,319
6	Mopti	120,786
7	Kalabancoro	96,173
8	Gao	86,353
9	Kati	84,500
10	San	66,967

Religión

L'80 % d'os malienses ye, seguntes estimacions, musulmán y a mayor parti d'istos son sunníes; arredol d'o 10 % d'a población ye cristiana (dos tercios de l'ilesia catolica y atro tercio protestante); o 10 % restante corresponde a creyencias animistas tradicionals u indichenas. L'ateísmo y l'agnosticismo no son muit comuns entre os malienses, d'os cuals a mayoría practica a suya relichión diariament.

Se veiga tamién

• Imperio de Mali.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Mali.

• Datos: Q912
• Multimedia: Mali / Q912