Basco bizcaíno
O bizcaíno[1] u basco occidental (en idioma basco, bizkaiera u mendebaldeko euskara) ye un "euskalki" u dialecto d'a luenga basca, tradicionalment dito bizcaíno. Parando cuenta d'o territorio en que se charra, ye mas precisa a denominación basco occidental, porque cal tamién parar cuenta de que amás en Bizcaya, tamién se charra iste dialecto en as comarcas occidentals guipuzcuanas de l'Alto Deba y Debabarrena, amás d'en as localidaz d'Aramaio y Legutio a o norte d'Alaba.
Bizcaíno Bizkaiera | |
---|---|
O dialecto bizcaíno | |
Localización cheografica | |
Estau | {{{estau}}} |
País | {{{país}}} |
Rechión | {{{rechión}}} |
Parlau en | Bizcaya Localidaz de Guipuzcua Localidaz d'Alaba |
Lugars principals | |
Estatus | |
Atras denominacions | {{{atras denominacions}}} |
Charradors | |
Oficial en | País Basco (Euskara batua) |
Reconoixiu en | {{{reconoixiu}}} |
Regulau por | Euskaltzaindia |
Vitalidat | Alta |
Escritors principals | |
Rasgos dialectals | |
{{{familia1}}} | |
ISO 639-1 | {{{iso1}}} |
ISO 639-2 | {{{iso2}}} |
ISO 639-3 | {{{iso3}}} |
SIL | {{{sil}}} |
Amás o que estió o basco d'Alaba yera clasificato adintro d'iste dialecto, igual que os repuis de basco trobatos en Burgos y La Rioja tamién presentaban carcateristicas d'iste dialecto.
A finales del siglo XIX fue el dialecto bizcaíno u occidental en el que se basó Sabino Arana para crear su propio vocabulario y el euskara sabiniano o estandard empleado extensamente entre 1890-1937 incluso por hablantes del resto de los dialectos del euskara, en contraposición al resto de dialectos, debido a que el Nacionalismo Basco surgió primeramente en Bizkaia y luego se extendió al resto de territorios basco.
A diferencia del actual euskara batua o euskara estandard, surgido en los año 60 del siglo XX, basado en mayor grado en los dialectos centrales: dialectos de Gipuzkoa, occidente de Navarra y occidente de Iparralde. Quedando hoy en día como dialectos mas diferenciados del euskara batua, el propio dialecto bizcaíno, el souletino, el roncales, salacenco y aezcoano, estos cuatro últimos, muy "exóticos" o periféricos para el resto de hablantes del euskara batua (al igual que el catalán de las islas Baleares, la Franja, Murcia o el Alguer), debido a que no son habituales o comunes en los medios de comunicacion oficiales, ni poseen tantos hablantes como el dialecto guipuzcoano, bizcaíno, alto navarro o labortano.
Chunto con o dialecto soletán ye o dialecto mas diferenciato u distanciato d'a resta de dialectos centrals d'o basco y d'o mesmo euskara batua' (adintro d'iste grupo de dialectos diferenciatos u perifericos sería tamién o dialecto roncalés, desapareixito en 1991, y con muito vinclo u connexión con o dialecto soletán y o dialecto salacenco, gracias a la larga historia de relaciones de los valles de ambos lados de los Pirineos).
Vocabulario editar
En o dialecto bizcaíno puet existir un vocabulario diferent de comarca a comarca, tamién d'un lugar enta atro (por eixemplo, en bels lugars a on se parla bizcaíno emplegan os verbos nahi = "querer" y gaizki = "mal", que son mas propios d'atros dialectos; tamien se fan servir istos verbos en o bizcaíno, encara no apareixcan en a lista d'abaixo, y os verbos mas emplegatos y muito mas habituals en bizcaíno sían gura = "querer" y txarto = "mal").[2] Aquí no citaremos mas que unas pocas y conoixitas parolas. En a web Hiztegia.net, adintro d'a sección "Herriz herri", existe a forma de consultar o vocabulario local de cada lugar. En istos zaguers anyos a persona que mas ha treballato y editato sobre iste tema ye Iñaki Gaminde.
|
|
|
- En muitas ocasiones encara habiendo diferencias dialectals como por eixemplo txiker (bizcaíno), txiki (guipuzcuán, alto-navarro...) u tipi/ttipi (labortán, baixo-navarro, soletán, roncalés, salacenco, aezcoano...), todas ellas son validas en euskara batua, encara que o mas habitual ye veyer u acuitar a parola txiki, debito a o peso demografico d'os parlants d'os dialectos que fan servir dita parola.
Caracteristicas especiales editar
- deutsat, deust, deusku = Le he, me ha, nos ha.
- Euskara batua: diot, dit, digu.
- jat(a), jak/n, jako, jaku, jatzu, jatzue, jake. = se me, se te (informal masculino/femenino), le, se te, se nos, se te (formal), se os, se les.
- Euskara batua: (zait, zaik/n, zaio, zaigu, zaizu, zaizue, zaie).
- Dinot, dino, dinogu, dinozu, dinozue, dinote = Digo, dice, decimos, dices, decis, dicen.
- Euskara batua: Diot, diok/n, dio, diogu, diozu, diozue, diote.
En el dialecto bizcaíno hay varios "castellanismos" que no existen en el resto de dialectos del euskara, ejemplos:
- Zerratu = Cerrar (en euskara batua y resto de dialectos "Itxi").
Castellanismos utilizados en el bizkaitarra en participios que en castellano acaban en -ado e -ido. a) -ado > -au: pentsau ("pensar"), akabau ("acabar"), amenazau ("amenazar"). En euskara batua y otros dialectos: pentsatu / gogoeta egin (pensar), bukatu/amaitu ("acabar"), mehatxatu ("amenazar"). b) -ido > -idu: korrejidu ("corregir", sentidu ("sentir", mobidu/mogidu ("mover"). En euskara batua y otros dialectos: zuzendu ("corregir"), sentitu ("sentir"), mugitu ("mover").
Referencias editar
- ↑ (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
- ↑ Xabier Amuriza: Bizkaierazko gitxieneko hiztegia - "Vocabulario basico del vizcaíno".
Dialectos d'o basco | ||
---|---|---|
Alto Navarro | Baixo Navarro | Bizcaíno | Guipuzcuán | Labortán | Roncalés | Soletán | Stándard |