Basco bizcaíno

(Reendrezau dende Dialecto vizcaín)

O bizcaíno[1] u basco occidental (en idioma basco, bizkaiera u mendebaldeko euskara) ye un "euskalki" u dialecto d'a luenga basca, tradicionalment dito bizcaíno. Parando cuenta d'o territorio en que se charra, ye mas precisa a denominación basco occidental, porque cal tamién parar cuenta de que amás en Bizcaya, tamién se charra iste dialecto en as comarcas occidentals guipuzcuanas de l'Alto Deba y Debabarrena, amás d'en as localidaz d'Aramaio y Legutio a o norte d'Alaba.

Bizcaíno
Bizkaiera

O dialecto bizcaíno
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País {{{país}}}
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Bizcaya
Localidaz de Guipuzcua
Localidaz d'Alaba
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en País Basco (Euskara batua)
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por Euskaltzaindia
Vitalidat Alta
Escritors principals
Rasgos dialectals
{{{familia1}}}
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}

Amás o que estió o basco d'Alaba yera clasificato adintro d'iste dialecto, igual que os repuis de basco trobatos en Burgos y La Rioja tamién presentaban carcateristicas d'iste dialecto.

A finales del siglo XIX fue el dialecto bizcaíno u occidental en el que se basó Sabino Arana para crear su propio vocabulario y el euskara sabiniano o estandard empleado extensamente entre 1890-1937 incluso por hablantes del resto de los dialectos del euskara, en contraposición al resto de dialectos, debido a que el Nacionalismo Basco surgió primeramente en Bizkaia y luego se extendió al resto de territorios basco.

A diferencia del actual euskara batua o euskara estandard, surgido en los año 60 del siglo XX, basado en mayor grado en los dialectos centrales: dialectos de Gipuzkoa, occidente de Navarra y occidente de Iparralde. Quedando hoy en día como dialectos mas diferenciados del euskara batua, el propio dialecto bizcaíno, el souletino, el roncales, salacenco y aezcoano, estos cuatro últimos, muy "exóticos" o periféricos para el resto de hablantes del euskara batua (al igual que el catalán de las islas Baleares, la Franja, Murcia o el Alguer), debido a que no son habituales o comunes en los medios de comunicacion oficiales, ni poseen tantos hablantes como el dialecto guipuzcoano, bizcaíno, alto navarro o labortano.

Chunto con o dialecto soletán ye o dialecto mas diferenciato u distanciato d'a resta de dialectos centrals d'o basco y d'o mesmo euskara batua' (adintro d'iste grupo de dialectos diferenciatos u perifericos sería tamién o dialecto roncalés, desapareixito en 1991, y con muito vinclo u connexión con o dialecto soletán y o dialecto salacenco, gracias a la larga historia de relaciones de los valles de ambos lados de los Pirineos).

Vocabulario editar

En o dialecto bizcaíno puet existir un vocabulario diferent de comarca a comarca, tamién d'un lugar enta atro (por eixemplo, en bels lugars a on se parla bizcaíno emplegan os verbos nahi = "querer" y gaizki = "mal", que son mas propios d'atros dialectos; tamien se fan servir istos verbos en o bizcaíno, encara no apareixcan en a lista d'abaixo, y os verbos mas emplegatos y muito mas habituals en bizcaíno sían gura = "querer" y txarto = "mal").[2] Aquí no citaremos mas que unas pocas y conoixitas parolas. En a web Hiztegia.net, adintro d'a sección "Herriz herri", existe a forma de consultar o vocabulario local de cada lugar. En istos zaguers anyos a persona que mas ha treballato y editato sobre iste tema ye Iñaki Gaminde.

  • abade: mosen (en euskara batua y a resta de dialectos ye "apaiz").
  • agorril: agosto.
  • aitite/aittitte/aitxitxe: agüelo (en euskara batua ye "aitona").
  • amaitu/ama(i)txu: rematar (en euskara batua como en atros dialectos lo habitual ye "amaitu", en Guipuzcua y Navarra tamién s'emplega "bukatu").
  • amama: agüela (en euskara batua ye "amona").
  • amata(t)u: amortar (en a resta de dialectos ye "itzali").
  • artazi(a)k: estixeras.
  • asau: luent (en a comarca d'Uribe Kosta)
  • bagil: chunio.
  • baltz: negro (en atros dialectos y euskara batua ye "beltz").
  • bari(xa)ku: viernes.
  • baso: mont (en atros dialectos significa "selva").
  • batzar: reunión (en atros dialectos ye "biltzar").
  • beilegi: amariello (en as resta de dialectos y euskara batua ye "hori").
  • berba: parola (en os dialectos de Guipuzcua y Navarra ye "hitz", y en Iparralde ye "ele").
  • berakatz: allo (en atros dialectos ye "baratxuri").
  • domeka: domingo (en a resta de dialectos y en euskara batua ye "igande", en Guipuzcua , Navarra y Iparralde tamién s'emplega "jai eguna" = "día de fiesta").
  • ederto: bien, buenament, comforme, exprisión que significa comformidat... literalmente significa "polidament" (en as resta de dialectos ye "ederki").
  • edur: nieu (en atros dialectos y en euskara batua ye "elur").
  • eguazten: miércols (en euskara batua ye "asteazken").
  • egubakoitz: viernes (en a comarca de l'Alto Deba).
  • eguen: chueves (en euskara batua ye "ostegun").
  • ei: o verbo "gosar" de costumbre u habito (en as resta de dialectos ye "omen" u "ohi").
  • erdu: venir (imperativo).
  • ete: particula que se añade a la interrogaciones, con significado de duda o interrogacion, no tiene equivalente en castellano (en a resta de dialectos ye "ote").
  • garagarril: chulio (en euskara batua ye "uztail").
  • gatzatua: cuallata (en atros dialectos ye "mamia").
  • gitxi: poco (en as resta de dialectos y en euskara batua ye "gutxi").
  • gura/gure: querer, deseyar (tamién se fa servir en atros dialectos, pero en istos ye mas comun utilizar a parola "nahi").
  • izara: sabana (tambien emplegato en dialecto guipuzcuán y euskara batua, manimenos, en Navarra y Iparralde s'usa a parola "maindire").
  • izeko: tía (resto de dialectos y euskara batua "izeba").
  • lorail: mayo (en euskara batua "maiatz").
  • ilbaltz: chinero (euskara batua, "urtarril").
  • ilen: lunes (en euskara batua "astelehen", en bellas zonas d'o dialecto bizcaíno tamiénn se fa servir astelen).
  • indaba: chodiga (en atros dialectos "babarrun").
  • jaramon: fer caso, parar cuenta, meter ficacio (en atros dialectos ye "arreta", "kasu"...).
  • jezarri: posar-se (en a resta de dialectos ye "eseri").
  • jausi: cayer-se (en atros dialectos ye "erori" u "amildu").
  • jorrail: abril (en euskara batua es "apiril").
  • kirikino: erizo (en dialecto guipuzcuán ye "triku" y en dialecto alto-navarro ye "sagarroi").
  • karu: caro (en a resta de dialectos y en euskara batua ye "garesti").
  • korta: cuadra (en euskara batua y atros dialectos son mas habituals as parolas "ukuilu", "tegi", "abeltegi", "barruki", "saltai"...).
  • labandu: esvarar-se (en atros dialectos "labain").
  • lantzean behin: de cabo cuan (en euskara batua y atros dialectos "noizean behin" u "noizbehinka").
  • lapiko: olla (en euskara batua tambien ye "lapiko" u "eltze", ista zaguera parola ye emplegata tamién en atros dialectos).
  • lar, larregi: masiau (en as resta de dialectos ye "gehiegi", "aski", "sobera").
  • le(ge)z: como, igual que... (en atros dialectos "bezala").
  • lei: chelo (en euskara batua y dialecto guipuzcuán, Iparralde y alto-navarro ye "izotz" u "jela"; encara que en bellas zonas de Navarra a o chelo tambien le'n dicen "horma").
  • lepo: espalda (en euskara batua y atros dialectos es "bizkar", manimenos, a palabra "lepo" ye emplegata ta indicar o "cuello").
  • lotu: aturar (en euskara batua y otros dialecto es "gelditu").
  • madari: pera (en euskara batua, Navarra y Iparralde ye "udare", o dialecto guipuzcuan emplega "txerremen").
  • mailuki: magoría (en euskara batua y resto de dialectos es "marrubi").
  • mihin: luenga, parte anatomica (en euskara batua y resta de dialectos ye "mihi).
  • martitzen: martes (en euskara batua es "astearte").
  • mosu: cara (en euskara batua y resta de dialectos ye "aurpegi").
  • motz: fiero/a (en euskara batua y resta de dialectos ye "itsusi", d'atra man a parola "motz" significa "curto/a").
  • odoloste: morciella (en euskara batua y atros dialectos es "odolki").
  • okela: pizca (en euskara batua ye valido tanto "okela" como "haragi").
  • olgeta: chugar, fer a mofla (en euskara batua ye valido tanto "olgeta" como "jolastu", ista zaguera parola utilizata en a mayoria de dialectos).
  • oratu: plegar, arribar (en atros dialectos ye "heldu").
  • ortu: huerto (en euskara batua ye valido tanto "ortu" como "baratz", en a resta de dialectos ye "baratz").
  • osatu: curar (en euskara batua ye valido tanto "osatu" como o emplegato en as resta de dialectos de "sendatu". En atros dialectos a parola "osatu" significa "replenar", "completar", "plenar"...).
  • oste: dezaga, zaguera (en atros dialectos ye "atze").
  • ostarku: arco de Sant Chuan (en atros dialectos s'utiliza "ostadar" u o poetico nombre d'"Erromako zubia", que significa "o puent de Roma").
  • otu: ocurrir (en atros dialectos "bururatu").
  • papar: peito (en euskara batua s'usa "bular" y "papar", en atros dialectos ye "bular", en éls "papar" significa "papada").
  • paraje: amán (Uribe Kosta). En atros dialectos s'emplega "hurbil", "gertu"...
  • pernil: pernil (en dialecto guipuzcuán y alto navarro ye "urdaiazpiko", en Iparralde s'emplega a parola "xingarra").
  • sama: cuello (en resto de dialectos es "lepo").
  • txarto: mal (en euskara batua se fa servir "gaizki" y "txarto", en el resto de dialectos se utiliza la palabra "gaizki").
  • txiker: chicot (resta de dialectos d'Hegoalde "txiki", en Iparralde y localidaz de Navarra como Baztan, Luzaide, Zugarramuri u Urdazubi s'emplega "tipi").
  • txilio: chilo (resta de dialectos "ohiu").
  • udagoien: agüerro (euskara batua "udazken").
  • uger egin: nadar (euskara batua y resta de dialectos "igeri egin").
  • urre: amán (atros dialectos "hurbil", "gertu").
  • urrin: luent (atros dialectos "urrun").
  • uzki: ano , cul... (atros dialectos "ipurtzulo" u "ipurdi").
  • zapatu: sabado (euskara batua "larunbata").
  • zarama: vasuera (en atros dialectos "zabor" o "zakar").
  • zelan: como (en atros dialectos "nola" u "zer moduz").
  • zemendi: noviembre (en euskara batua "azaro").
  • zerratu: zarrar (en euskara batua y resta de dialectos ye "itxi").
  • zezeil: febrero (en euskara batua "otsail").
  • En muitas ocasiones encara habiendo diferencias dialectals como por eixemplo txiker (bizcaíno), txiki (guipuzcuán, alto-navarro...) u tipi/ttipi (labortán, baixo-navarro, soletán, roncalés, salacenco, aezcoano...), todas ellas son validas en euskara batua, encara que o mas habitual ye veyer u acuitar a parola txiki, debito a o peso demografico d'os parlants d'os dialectos que fan servir dita parola.

Caracteristicas especiales editar

  • deutsat, deust, deusku = Le he, me ha, nos ha.
Euskara batua: diot, dit, digu.
  • jat(a), jak/n, jako, jaku, jatzu, jatzue, jake. = se me, se te (informal masculino/femenino), le, se te, se nos, se te (formal), se os, se les.
Euskara batua: (zait, zaik/n, zaio, zaigu, zaizu, zaizue, zaie).
  • Dinot, dino, dinogu, dinozu, dinozue, dinote = Digo, dice, decimos, dices, decis, dicen.
Euskara batua: Diot, diok/n, dio, diogu, diozu, diozue, diote.

En el dialecto bizcaíno hay varios "castellanismos" que no existen en el resto de dialectos del euskara, ejemplos:

  • Zerratu = Cerrar (en euskara batua y resto de dialectos "Itxi").

Castellanismos utilizados en el bizkaitarra en participios que en castellano acaban en -ado e -ido. a) -ado > -au: pentsau ("pensar"), akabau ("acabar"), amenazau ("amenazar"). En euskara batua y otros dialectos: pentsatu / gogoeta egin (pensar), bukatu/amaitu ("acabar"), mehatxatu ("amenazar"). b) -ido > -idu: korrejidu ("corregir", sentidu ("sentir", mobidu/mogidu ("mover"). En euskara batua y otros dialectos: zuzendu ("corregir"), sentitu ("sentir"), mugitu ("mover").

Referencias editar


Dialectos d'o basco
Alto Navarro | Baixo Navarro | Bizcaíno | Guipuzcuán | Labortán | Roncalés | Soletán | Stándard