Chano (dios romano)

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Chano (en latín Janus) ye, en a mitolochía romana, un dios que teneba dos caras mirando enta os dos costaus d'o suyo perfil. Chano yera o dios d'as puertas, os prencipios y as fins (u siga os cabos). Por ixo li consagroron o primer mes de l'anyo, Ianuarius, (que cambió ta Janeiro en latín bético y Janero en latín tarraconense, d'a on vien l'aragonés chenero).

Busto romano d'o dios Chano, Museu Vaticano.

Se representa por un regular como bifront, con as dos caras mirando-se enta sentius oposaus, y esto ye mes frecuent en a tradición celto-ligur que en a tradición romana. Ye un dios d'os cambios y as transicions, d'os intes en os que se traspasa l'umbral que desepara o pasau y o futuro. A suya protección, doncas, ye pa qui deseye cambiar l'orden d'as cosas. L'honraban cada vegada que s'encomenzaba un prochecto nuevo, naixeba un ninón u se contrayeba matrinomio.

O suyo principal templo en o Foro Romano teneba puertas que miraban ta l'este y l'ueste, enta o prencipio y fin d'o día, y entre ellas i heba una estatua suya, con as dos caras oposadas. En totas as casas li se adrezaba una pregaria de maitín, y en tota fayena domestica se miraba a suya asistencia. Como dios d'os prencipios, lo invocaban publicament o día de cabo d'anyo, 1 de chenero (Ianuarius), o mes que bién d'o suyo nombre porque encomienza l'anyada nueva. Lo invocaban cuan encomenzaba una guerra, y mientres durase as puertas d'o suyo templo heban d'estar siempre ubiertas. Cuan Roma yera en paz, as puertas heban d'estar zarradas. Chano no tien equivalent en a mitolochía griega.

Igual como Prometeu, Chano ye una clase d'heroe civilizador, pus li s'atribuyen cosas importants como a invención d'os diners, as leis y l'agricultura. Seguntes os romanos este dios aseguraba buenas fins.

Entre os apelativos que recibió en destacan dos:

  • Janus patulsius, yera como heba d'invocar qui pasaba por una puerta que i heba debant d'una d'as caras d'o dios.
  • Janus clusivius), yera como heban d'invocar a l'atra cara.

Etimolochía editar

A etimolochía d'este dios se relaciona con a etimolochía de Diana y d'a diosa proto-indoeuropea Ana. Os cristianos preboron de cristianizar part d'os elementos d'este dios como Sant Chuan, pero o suyo recuerdo permaneixió en o folklore como a representación de l'anyo que remata como un aguelo y l'anyo que encomienza como un choven.

O dios Chano en fuents aragonesas editar

Como cuasi toz os dioses romanos chano ye nombrau con o suyo nombre en latín orichinal y con a desinencia de nominativo.

En a traducción aragonesa de "Breviarium ab Urbe condita" lo nombra ya a lo principio:

El primero libro de eutropio contiene que ianus regno primero en ytalia. et apres saturnus el qual fue clamado dios por los pueblos grosseros et rudos por esto quelos ensenyo de fer casas et de arar et de sembrar tierras et de plantar vinyas et de beuir co hombres apres regno picus fillo de aquel / et apres aq(ue)l regno fauinus que fue padre de latin / et quando fueron pasados .cl. anyos enel regno de aq(ue)stos et como regnando latin el qual corigio la lengua latina fue presa troya

En o "Libro d'el Trasoro" dicen en o capítol 34:

Esto fue uerdat que Ytarius, que fue fillo de Nembrot, aquel que fizo la torre de Babel, vino en Ytalia, e sinde fue senyor toda su vida. Apres la tuuo Ytalus, su fillo, e por el fue clamada la tierra Ytalia. Apres la tuuo Janus su fillo. La ora aujno, segun que las istorias contan, que Saturnus, rey de Grecia, fue exiliado de su regno e fuyo en Ytalia.


Mitolochía romana
Dioses principals BacoCeresDianaFeboChunoChupiterMarteMercurioMinervaNeptunoPlutónSaturnoVenusVulcán
Atros dioses AbeonaAbundantiaAna PerenaAngeronaAuroraBelonaBona DeaCarmentaCibeleClitunnoCupidoDiaEsculápioFamaFaunaFaunoFortunaFidesFontusFornaxHoraInvidiaIustitiaChanoChuturnaLaresLíberLibitinaLúlioLupercioMaia MaiestasManesMantusMurciaNemestrinoPalesPaládioPenatesPicoPoenaPomonaProserpinaPicumnusPilumnusQuirinoRomaSaturnoSilvánTellumoTérminusTurnoVestaVertumnoVitória
Personaches Aca LaurenciaAmulioAnquisesAscanioCreusaEneasFaustuloHerculesHersiliaLatínLatín SilvioLaviniaMezencioNumitorProcasRea SilviaRomulo y RemoSilvioTito Tacio
Sacerdotz AugursVestals
Puestos Alba LongaCéuLavínio