Pompeya

	Pompeya; Pompei
	Localidat d'Italia
	; Anvista panoramica de Pompeya, a on se veye o Vesuvio a o fundo.
Estau; • Rechión; • Ciudat metrop.	Italia; Campania; Nápols
Superficie	12.4 km²
Población; • Total	; 23 910 hab. (2016)
Altaria; • Meyana	; 14 m.
Codigo postal	80045
Prefixo	081
Codigo ISTAT; Codigo catastral	063058; G8136
Fiestas	8 de mayo
Patrons	Virchen d'o Rosario
Coordenadas	40°N 45°E
	Pompeya Pompeya en Italia
	Web oficial

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo ye sobre a ciudat de Pompeya; ta l'antiga ciudat romana, se veiga Pompeii.

Pompeya (Pumpeje en napolitán, Pompei en italiano y oficialment) ye una localidat y comuna italiana con grau de ciudat d'a rechión de Campania, en a provincia de Nápols. D'antis mas, fació parte de l'antigo reino de Nápols y d'a Corona d'Aragón y dimpués d'o reino d'as Dos Sicilias antes d'a suya incorporación enta o reino d'Italia.

A suya población ye de 25.620 habitants (2010), en una superficie de 12,40 km², con una densidat de población de 2.066,13 hab/km².

Pompeya ye muit conoixita por a erupción que se produció en o volcán Vesuvio en 79, que cubrió a la ciudat de cenisas volcanicas y de lapilli y que se troba documentata en os escritos de Plinio o Choven. O militar, incheniero y arqueologo aragonés Roque Joaquín de Alcubierre estió qui i fació en os anyos 1740 as primeras excavacions arqueolochicas, encara que o suyo nombre siga hue cuasi xublidato.^[1] Dende 1997, Pompeya ye declarata por a UNESCO como Patrimonio d'a Humanidat.

Cheografía

A localidat de Pompeya se troba situata a 14 metros d'altaria sobre o livel d'a mar, en a plana d'o río Sarno y a o piet d'o Vesuvio.

D'o suyo termin municipal fan parte os lugars de Mariconda, Messigno, Ponte Nuovo, Treponti, Fontanelle, Parrelle, Ponte Izzo, Ponte Persica, Fossavalle y Chiesa della Giuliana; muga con as comunas de Boscoreale, Castellammare di Stabia, Sant'Antonio Abate, Santa Maria la Carità, Scafati y Torre Annunziata.

Historia

Antigüedat

Os oríchens de Pompeya se troban en l'Antigüedat, en o periodo anterior a la expansión d'a Republica de Roma; cal parar cuenta que a gens Pompeia, una d'as familias romanas (en feba parte Gneu Pompeyo Magno) tiene o suyo orichen en ista ciudat, que en ixas envueltas yera habitata por os oscos (un pueblo italico d'a branca d'os samnitas). En a segunda metat d'o sieglo VI aC se i fundó un chicot nulio habitato en una crucillata de vías de comunicación y fácil que como un puesto con funcionalidaz economicas y comercials; se trobaba en a crucillata d'as vías enta Cuma, Nola y Castellammare di Stabia. Entre 525 aC y 474 aC, a ciudat fue conquiesta por os griegos que controlaban Cuma y adhibita a los suyos dominios. Estrabón, en a suya obra, diz que os etruscos conquirioron a ciudat, feito que puet estar obchecto de confirmación por as troballas arqueolochicas que se i han feito: en l'aria d'o templo adedicato a Apolo y amán d'as termas Stabianas se i han trobau repuis de ceramica (d'o tipo conoixito como bucchero en l'Arqueolochía), vinclatos a una necropoli d'o sieglo VI aC. No yera encara una ciudat destacata, como dixa veyer o feito que a suya distribución ni siga con un plano ordenato, sino que ye una simpla succesión de carreras con edificios que no se subchectan a una planimetría planificata u a una ordenación urbanistica.

A mitat d'o sieglo V aC, con a redota naval d'os etruscos debant d'os griegos, a ciudat de Pompeya dentró en l'aria d'influencia d'as colonias griegas en o sud d'a peninsula italica; fácil que d'iste periodo siga a primera muralla conoixita que fortificó a ciudat, y que teneba una superficie d'alto u baixo 70 hectarias, encara que a ciudat en sentito estricto no teneba so que 17 hectarias.

Dominio romano

Mapa con a difusión d'a luenga osca en a peninsula italica.

Mientres o sieglo IV aC, a ciudat de Pompeya prenió parte en as guerras samnitas contra a Republica de Roma, guerras que rematoron con o dominio romano sobre toda a Campania y que facioron convertir-se en d'a ciudat un "socio" de Roma. Estió en ixas envueltas cuan se fació en a ciudat a suya primera planificación urbanistica a la traza d'os romanos. Pompeya continó estando una ciudat aliata de Roma mientres a segunda guerra punica (a diferencia d'a mayor parte d'as ciudaz campanas), conservando asinas o suyo estatuto legal frent de Roma.

En o sieglo II aC, con a consolidación d'o comercio ligato a o proceso d'expansión de Roma se produció un augmento d'os cautivos en a redolada, basando-se a producción agricola de Pompeya en o vin y en o azaite. Ixo fació que se producise en a ciudat un augmento d'a riqueza y d'o nivel de vida d'os suyos ciudadans.

En o 91 aC, cuan prencipió a guerra social, Pompeya fació parte d'a liga d'as ciudaz que se revoltoron contra Roma, con l'obchectivo de lograr os dreitos de ciudadanía romana. Sindembargo, en 89 aC tropas de l'exercito romano mandatas por Lucio Cornelio Sila plegoron dica l'arredol d'a ciudat, que prebó de reforzar as suyas murallas y que mesmo contrató mercenarios celtas t'aduyar a la suya esfensa. Sindembrgo, en zagueras a ciudat rebló y ta 80 aC tornó ya ta cutio a estar baixo o poder de Roma. Sila i fundó una colonia de veterans d'o suyo exertcito, con o nombre de Colonia Venerea Pompeianorum Sillana. Dende alavez, por a dulzura d'o suyo clima y en estar amanata a Roma, Pompeya se convertió en un puesto de segundas residencias d'a clase dominant romana (incluyindo-ie Cicerón, que i teneba una villa); sindembargo, continó con a suya important producción agricola.

A erupción d'o Vesuvio

Ta más detalles, veyer l'articlo Erupción d'o Vesuvio en 79veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En l'anyo 62 se i produció un tierratremo, que fácil que fuese un primer aviso d'o que dimpués s'escaició, y que prevocó o esboldregamiento de cuantos edificios. En 79, ya mientres l'Imperio Romano, se produció una erupción en o volcán Vesuvio. Se conoixen muitos detalles d'ista erupción por os escritos de Plinio o Choven, plegando-se mesmo a afirmar que a erupción estió o 24 d'agosto de 79. En producir-se a erupción muitos edificios encara yeran en reconstrucción dimpués d'o tierratremo de 17 anyadas d'antis mas, y cayó sobre Pompeya un amplo manto (plegando mesmo a 10 metros) de cenisas volcanicas y de lapilli) que cubrió edificios y habitants. Istos zaguers deixoron un vuedo en as cendras, que en emplenar-los los arqueologos con cheso liquido han feito posible conservar as posturas que teneban os que i morioron.

Dimpués d'a erupción

A frontera d'a basilica d'a Virchen d'o Rosario de Pompeya.

Con a erupción fue albandonata a ciudat, que nomás que fue recontruita como un chicot lugarrón, habendo-ie repuis d'epoca bizantina. Se plegó mesmo a la perduga d'o conoiximiento d'o puesto a on d'antis mas se trobaba a ciudat romana dica os anyos 1740.

Nomás cuan se devantó a basilica d'a Virchen d'o Rosario de Pompeya en zaguerías d'o sieglo XIX por o beato Bartolo Longo prencipió a historia d'a moderna Pompeya, en estar un puesto destacato de pelegrinache en a suya redolada y mesmo en toda a Italia meridional,^[2] en primeras con o nombre de Valle di Pompei dica l'adopción d'o nombre actual, Pompei.

Sindembargo, dica o 9 de chinero de 2004 Pompeya no tornó a estar oficialment una ciudat, seguntes un Decreto sinyato por o president d'a Republica Carlo Azeglio Ciampi.

As excavacions en a ciudat romana de Pompeii

Ta más detalles, veyer l'articlo Pompeiiveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Anvista panoramica d'o foro d'a ciudat, con o Vesuvio a o fundo.

Historia d'as excavacions

Dimpués d'a erupción plegó mesmo a desapareixer a conciencia d'o puesto a on se trobaba a ciudat antiga. Asinas, cuan en 1594 l'arquitecto Domenico Fontana construiba una canal dende o río Sarno enta Torre Annunziata y trobó bellas inscripcions epigraficas y mesmo edificios que en as suyas paretx encara conservaban pinturas a o fresco no los vincló con a ciudat de Pompeya.

No estió dica 1748 cuan o rei Carlos IV d'as Dos Sicilias, a qui heba convenciu l'incheniero militar aragonés Roque Joaquín de Alcubierre, ordenó a realización d'excavacions en o lugar. Encara que as excavacions, como todas as que se feban en ixas envueltas, no teneba a profundidat cientifica actual, estioron l'fundamento sobre o cual se i desembolican os treballos arqueolochicos en os repuis d'a ciudat. Alcubierre estió qui establió bellos d'os metodos que hue se fan servir en l'Arqueolochía, encara que por a suya personalidat y por as suyas barallas (mas que mas con l'arqueologo alemán Johann Joachim Winckelmann) en zagueras lo destituyoron y o suyo nombre no gosa ser conoixito difuera d'o cerclo d'especialistas.

Problemas de conservación

O 6 de noviembre de 2010 s'esboldregó a Schola armaturarum, a escuela de gladiadors, fácil que por problemas derivatos d'as obras de conservación, como ya d'antis mas heban denunciato cuantas voces. L'1 d'aviento de 2010 s'espaldoron tamién dos parez d'a Casa d'o Moralista, afirmando a versión oficial que ixos feitos s'escaicioron por as plevias.