Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Uga
Ugas negras
Ugas negras
Reino: Plantae
División: Magnoliophyta
Clase: Magnoliopsida
Orden: Vitales
Familia: Vitaceae
Chenero: Vitis
Especies

Vitis acerifolia
Vitis aestivalis
Vitis amurensis
Vitis arizonica
Vitis x bourquina
Vitis californica
Vitis x champinii
Vitis cinerea
Vitis x doaniana
Vitis girdiana
Vitis labrusca
Vitis x labruscana
Vitis monticola
Vitis mustangensis
Vitis x novae-angliae
Vitis palmata
Vitis riparia
Vitis rotundifolia
Vitis rupestris
Vitis shuttleworthii
Vitis tiliifolia
Vitis vinifera
Vitis vulpina

Ref. Itis 500017

A uga u uva ye una fruita mas u menos roncha y sucosa. Ye o fruito d'a vinya u vit y d'a parrera, que forma carrazos.

Morfolochía editar

 
Diagrama con as parz d'una uga. Texto en anglés.

As ugas presentan una cubierta impermiable y dura dita barfuello[1] u garafullo que corresponde a lo epicarpo u exocarpo. As ugas son unidas con atras ugas d'o carrazo por a garraspa. A simient que bi ha adintro d'a uga ye a pepita u gran d'uga.[2]

Dimpués de prensar as ugas queda un repui solido formau por as garraspas, os barfuellos y as pepitas y dito brisa.

Emplegos editar

 
As pansas son uvas que han estau sozmesas a un proceso de deshidratación.

A mes gran parte d'a uga tien lo destín de fer vin, pero bi n'ha unas que se deixan secar pa fer pansas (uvas de colgar), y atras que se minchan dreitament porque son mes dulces (uvas lamineras). Dende zaguers d'o sieglo XIX bi ha una tradición de minchar doce ugas a nueit de cabo d'anyo en Aragón, tota Espanya y buena part d'Hispanoamerica.

O vin se fa sozmetendo a un proceso de fermentación o suco d'a uga u mosto, que tamién se puet consumir y comercializar dreitament como producto no alcoholico.

Pa obtener mosto en muitos puestos a chent pisaba as ugas en un trullar y dimpués las prensaban, pa dimpués[3] recullir o liquido en un laco que bi heba a cantos. Actualment o proceso d'obtener mosto ye un proceso industrializau

En o proceso de fermentación saliban gases que podeban intoxicar a la chent que bi heba amán d'o trullar. Cuan o mosto fermenta se diz que "bulle" en aragonés. En as "Cronicas de los Chueces de Teruel" se describe un caso d'intoxicación mientres bulliba o que yera fendo vin:

Esti año al trasmudar de los vinos Francisco Torremocha y Quiteria su mujer baxaron a la bodega quando bullían y se afogaron amos, que ninguno los pudo ayudar.

O vin que se deixa bullir sin o barfuello ye o clarete.[3] O vin que se deixa bullir con o barfuello se converte en vin tinto por a difusión d'as substancias colorants que bi ha.

Variedaz editar

 
Garnacha, una variedat d'uga común en os vinyals d'Aragón.

En o Semontano de Balbastro y Viello Sobrarbe se cautivan u cautivaban bellas variants d'uga: alcanyón, aramón, garnacha, mamagastro, moristel, parraleta, parrel y salcenyo.

En a compleganza d'o río Martín (comarcas d'o Baixo Martín, Andorra-Sierra d'Arcos y Cuencas Meneras) as variedaz que se produciba yeran: garnacha, migueldiarcos, probetón/probechón, negraleho, royal y blasco (vinya que no puya) y moscatel, cojón de gato y bolsillo como variedaz de parra.[3]

En l'Alto Palancia y Alto Millars se conoixen as variants boval, vernacha/granacha, viradillo, morenillo, direta, temprana, botón de gato/botón de gallo, escatajarra, farcalla, verdiel/vidriel, royal, de teta de vaca, el señorito, de planta, terret, castellana y moscatel.

Ditos y mazadas editar

  • «no comas uga si no te la dan os esmolaticheras»
  • «cómete a uga que piquen as abelletas»[4]

Referencias editar

  1. (an) Francho Nagore et al.: Endize de bocables de l'aragonés. Instituto de Estudios Altoaragoneses, Uesca 1999.
  2. (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Tomo II. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983
  3. 3,0 3,1 3,2 (es) Luis Miguel Bajén García, Fernando Gabarrús Alquézar: Memoria de los hombres-libro. Guía de la Cultura Popular del Río Martín. Biella Nuei Sociedad Cooperativa, 2002. p 33
  4. (es) Pedro Arnal Cavero: Refranes, Dichos, Mazadas... En El Somontano Y Montaña Oscense, Prames, 2013, ISBN 978-8483213957, p.73