Historiografía en aragonés
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Igual como a poesía u a novela no tenioron brenca importancia en a literatura medieval en aragonés, i hai buena cosa de textos d'historia. A luenga y a historia estioron dos elementos fundamentals en a costrucción d'a identidat d'os reinos medievals, y talment por ixo ya s'escribiba d'historia en aragonés, cuan a resta de cosas se feban en latín.
O Liber Regum ye una cronica anonima, considerada a primera historia d'Espanya en romance, datada entre 1194 u 1209. Comienza en o Chenesi, y fa una breu descripción d'as dinastías que heban gobernau en Persia, Roma, Francia y os reinos d'a Peninsula Iberica. Fue traducida enta o castellano t'alla ta 1220.
En 1252/1253 s'escribió a Estoria de los Godos, traducción aragonesa d'a obra De Rebus Hispaniae de Rodrigo Ximénez de Rada. Ixe libro fa una visión cheneral d'a Espanya d'o periodo visigotico, d'al-Andalus y d'os reinos cristianos. L'orichinal ye muito tendencioso enta Castiella, pero a traducción aragonesa favorix os intereses de Navarra y Albarracín.
En 1305 mas u menos se redactó a clamada Cronica d'os Estaus peninsulars, d'a cual nomás se'n conserva bellas fuellas en una biblioteca privada de Sena (Uesca), encara que conoixemos tot lo texto por copias antigas. Describe a historia de toz os reinos cristianos d'a Peninsula Iberica, encara que mira de defender Aragón: por eixemplo afirma que Eneco Ariesta yera aragonés, y no pas navarro.
En o reinau de Pero IV se mandó d'escribir a Cronica de Sant Chuan d'a Penya, y se'n facioron versions en latín, aragonés y catalán. Ye una historia global d'a Corona d'Aragón, que encomienza con a historia d'o monesterio que le dio nombre, y contina con a historia d'Aragón y os condaus catalans, y dimpués d'a unión de 1137.
Johan Ferrández d'Heredia encargó una compilación d'a historia d'Espanya, clamada Grant Cronica d'Espanya, en tres volumens, d'os cuals o segundo recontaba a historia d'Aragón. Por desgracia, ye o solo tomo que no se n'ha conservau.
En 1423 o Chusticia d'Aragón Joan Ximénez Cerdán escribió una curiosa historia d'a institución, clamada "Letra Intimada" u Litera Intimata porque prenió o formato d'una carta. Bi apareixen bellas leyendas que tendrán muita repercusión, sobre l'orichen d'a institución u o reino de Sobrarbe.
Dende o sieglo XII dica o XVI s'escribioron as Cronicas d'os Chudeces de Teruel: yera un texto analitico, en do se enumeraban os chudeces que heban menato o gubierno d'a ciudat en cadagún d'os anyos, y dimpués s'adibiban bellas notas d'o que heba pasato en ixe tiempo, que a vegatas forma textos amplos como os capitols adedicatos a la fundación d'a ciudat, a guerra d'a Unión Aragonesa u a guerra contra Castiella.