Bodiello gordo

(Reendrezau dende Bodiello bolsudo)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000

O bodiello gordo,[1] bodiello bolsudo[2], estentino gordo[3], morcón[4] u bull[5] ye a zaguera parti de l'aparato dichestivo en os vertebratos. A suya función ye absorber l'augua d'os repuis alimentarios no dicheribles ta la suya posterior expulsión d'o cuerpo. Ye formato por o ciego y o colon y o recto (estentín culer[6] u bodiello cular). Prencipia en a rechión iliaca d'a pelvis, a l'altaria u chusto por debaixo d'a cintura, a on que s'une con a parti inferior d'o bodiello chicot. Dende aquí, contina dica l'abdomen, trescruza transversalment a cavidat abdominal y, de contino, s'endreza enta abaixo dica plegar a lo suyo punto final, l'ano. Con una largaria d'alto u baixo d'un metro y meyo, representa una cinquena parti d'a lonchitut total d'o estentino.

En azul o bodiello ancho.

Dende o bodiello chicot, os poquez nutrients que no han estato dicheritos previament, y parti de l'augua, pasan a lo bodiello gordo a traviés d'un aniello muscular que mira que os alimentos no tornen a lo bodellet. O bodiello gordo necesita de 10 a 12 horas ta rematar a resta d'o proceso. En ista fase, ya no contina procesando-se os alimentos; o bodiello gordo simplament absorbe as vitaminas, (por eixemplo a vitamina K), creyatas por as bacterias que habitan en o colon y l'augua restant, compacta os excrementos y almadazena la materia fecal en o bodiello cular u recto dica que sía eliminata por l'ano.

A diferencia mas important con o bodiello chicot ye que ye mas amplo y que presenta una napa muscular lonchitudinal que se reduce a tres estructuras en forma de correya, de bels 5 milimetros d'amplaria, conoixitas como taeniae coli, que prencipian en a base de l'apéndiz y s'estendillan dende o ciego dica lo recto. A suya paret s'alinia con o epitelio columnar simple y, en cuentas de tener as vellosidaz d'o bodiello chicot, o bodiello gordo presenta glandulas intestinals. Encara que os dos intestins tienen celulas en forma de cáliz, en o bodiello gordo són mas numerosas.

L'apéndiz, que ye unito a la superficie posteromedial d'o bodiello gordo, contiene masas de teixito limfoide. L'apendicitis ye o resultato d'un bloqueyo que agafa material infectato en a cavidat, pero l'apéndiz, si ye menester, se puet tirar sin garra periglo ni consecuencia ta o pacient, ya que pareixe un remanent d'a evolución y que no tién denguna función conoixita en l'actualitat.

Denominacions editar

En aragonés occidental no se fa servir guaire a parola bodiello por o menos actualment y fan servir variants d'a parola estentino. En as zonas d'a metat oriental de l'Alto Aragón a on se conserva a parola bodiello a chent considera que ye una parola d'un rechistro mes baixo que estentino, y fan servir estentín[6] u estentino cuan quieren fer puyar o livel d'o suyo rechistro. Con a variants bodillo de bodiello trobamos l'adchectivo bolsudo en o Semontano. Con a forma estentino trobamos l'adchectivo gordo en ansotano, coincident con budillo gordo en o Semontano de Balbastro[1]. En o Semontano tamién s'ha documentau a denominación de budillo ancho (con castellanización fonetica), en oposición a lo budillo estrecho, tamién con castellanización fonetica.[1]

Cualques estudios lexicos locals nombran a lo bodiello gordo como culer u cular, manimenos en belsetán y en o Semontano de Balbastro con este adchectivo se refiere unicament a lo recto.[1][6] N'esta clase d'estudios locals tamién podemos trobar l'adchectivo callar, manimenos en cheso se refiere unicament a lo recto y en chistabín se refiere a una part d'o estomago d'os remugadors. Con a denominación arbillo mos trobamos con a problematica que en cualques puestos se refiere a lo bodiello gordo y en atros puestos a lo esofago.

Fernando Romanos reculle a parola morcón con o significau de bodiello gordo en Orés, manimenos en Ansotano morcón ye reculliu por María Pilar Benítez con o significau de bodiello ciego.[3] En Osella y Trasobars se reculle morcal con o significau de bodiello gordo.

A forma bull ye propia de l'benasqués.

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 (es) Chesús de Mostolay: El Aragonés en el Somontano de Barbastro. Aneto Publicaciones. 2007. ISBN 978-84-95349-42-2 En o diccionario de Mostolay figura como budillo gordo
  2. (an)(es) ANDOLZ CANELA, Rafael, Diccionario Aragonés, Aragonés-Castellano Castellano-Aragonés (5ª Ed.); Mira Editores. Zaragoza 2004. ISBN 84-8465-160-6. O diccionario d'Andolz da como localidat pa bodillo bolsudo o Semontano de Uesca.
  3. 3,0 3,1 (es) María Pilar Benítez L'Ansotano. Estudio del habla del Valle de Ansó. Gobierno de Aragón, 2001, p 303, p 315
  4. (es) Fernando Romanos Hernando: Al límite. La pervivencia del aragonés en las comarcas del norte de Zaragoza. Diputación de Zaragoza, 2003, p 216
  5. (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978.
  6. 6,0 6,1 6,2 (es) Antoni Maria Badia i Margarit: El habla del valle de Bielsa. Instituto de Estudios Pirenaicos, 1950 p 272

Veyer tamién editar