Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -dero (baixo as formas -adero u -idero)[1] ye un sufixo present en l'aragonés y atras luengas romanicas que deriva d'o sufixo latín -TŌRIU[2] con Yod cuarta de metatesi. Presenta valua indicadora d'obchecto/ferramienta y de locativo. A suya forma feminina ye -adera, -idera. En aragonés benasqués se pronuncia con /ɛ / ubierta[2], en continación territorial con lo mesmo fenomeno en catalán ribagorzano.

Evolución fonetica editar

O sufixo latín -TŌRIUS, -TŌRIA, -TŌRIUM se feba servir en latín pa derivar adchectivos de pertenencia y posibilidat y substantivos con funcions de locativo y instrumento. Este sufixo evolucionó en cualques luengas iberorromanicas creyando un diftongo por Yod cuarta con metatesi, a l'igual que a palabra CORIUM evolucionó ta cuero[3]:

  • CORIUM > *coiro > cuero.
  • -TŌRIU > -toiro/-doiro > -tuero/-duero.

cualques variants d'astur-leyonés no plegoron a creyar un diftongo por Yod cuarta con metatesi y dió -doriu, -doria. L'asturiano occidental si que creyó diftongos con Yod cuarta con metatesi y quedó en a fase de -doiro dando -doiru, -doira (pasadoira, cobertoira[4]).

As formas acabadas en -tuero con xorda intervocalica son documentadas en a toponimia d'a zona a on que se charra l'aragonés central y en pocos arcaísmos como emprenyatuara[5] (<IMPREGNATORIA).

As formas acabadas en -duero son documentadas en uns pocos casos castellano medieval d'o sieglo XIII (asmaduero, cobdiciaduero, valeduero)[3], que coexistiban con muitas formas en -dero. En portugués se quedó en a forma -douro (lavadouro, sudadouro, valedouro[3]).

Se suposa que o pareixiu con o sufixo -ero (derivau d'o sufixo latín -ARIUS), fació que se desvenís un cambio dende -duero ta -dero[3].

  • -TŌRIU > -toiro/-doiro > -tuero/-duero > -dero.

Bi ha unas cuantas palabras con a terminación -dero como heredero que no corresponden a este sufixo y que presentan o sufixo -ero dezaga d'una radiz con -t- u -d- (en o caso a forma latina ye HEREDITARIUS, derivau d'HEREDITAS)[3].

Valua de ferramienta u utensilio editar

Valua de locativo editar

A valua de locativo puede chenerar toponimos. Entre as vals de Tena y Bielsa bi ha toponimos con una forma arcaica con fonetica propia de l'aragonés central: Lo Tenetuero, As Pasatuaras, Tallatuara, Cruzatuara, Santificatuero, Lavatuero, Las Sarratueras, La Fuent d'el Esquiratuer, El Tornatuer[1], Bramatuero, Polituara, ecetra.

Valua de fembra en zelo editar

O sufixo -idera s'anyade a lo nombre d'o masclo d'a especie pa creyar un adchectivo indicador de fembra en zelo.

Referencias editar

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010, pp 202-203.
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003, pp 324-325.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 (es) David A. Pharies: Diccionario Etimológico de Los Sufijos Españoles: Y de Otros Elementos Finales Volumen 25 de Biblioteca románica hispánica. Editorial Gredos, S.A., 2002 ISBN 8424923391, 9788424923396., p 166-168.
  4. (es) Rafael Lapesa: El dialecto asturiano occidental en la Edad Media. Universidad de Sevilla, 1998. p 35.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses. (1999), p 226, p 285.
  6. (es) Manuel Alvar López: Repertorio ansotano: encuestas de 1950. Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 22-23, 1978, pachinas 21-50.

Bibliografía editar

Se veiga tamién editar