Kirguizes

(Reendrezau dende Quirguises)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo tracta sobre os actuals kirguizes de Kirguizistán y arias mugants d'os países d'a redolata. Pa atros emplegos d'o etnonimo kirguizes veiga kirguizes (desambigación).
Kirguizes
кыргыздар
Población total
4 millons
Rechions con comunidaz importants
Kirguizistán 3.616.000
Uzbekistán 225.000
China 144.000
Tachiquistán 81.000
Pakistán 60,000
Afganistán 30.000
Aragón 24[1]
Idiomas
Kirguiz
Relichión
Islam

Os kirguizes (en kirguiz кыргыздар, chinés 柯尔克孜族) son un pueblo que habita en Kirguizistán, Uzbekistán, Tachiquistán, Cazaquistán, y tamién en China, sobretot en Xinjiang. Charran una luenga turquica d'a branca quipchac. Son musulmans sunnitas d'a escuela Hanafí dende os sieglos XVI-XVII, pero mantenendo muitas creyencias preislamicas. O suyo modo de vida tradicional ye a transhumancia.

Reparto cheografico editar

En 1989 os kirguizes yeran uns 2.500.000 millons en as republicas de l'antiga URSS y se calculaba que en China yeran 114.000 individuos. En Tachiquistán os kirguizes habitan Kuhistoni Badakhshon (l'anterior Rechión Autonoma de Gorno-Badakhshan d'o periodo sovietico). Os pocos kirquizes d'Afganistán viven actualment en Turquía.

Os ditos gïrgïs de Manchuria que viven son poblacions deportatas ta Heilongchiang dende o Dzhungaria por os Qing que son mes relacionatas con os actuals khacasos siberianos y os medievals kirguizes d'o Yenisei que con os actuals kirguizes d'Asia Central.

Organización social editar

Tradicionalment yeran un pueblo nomada que organizato arredol de tres divisions mayors, que yeran formatas por "alas" (dreita y ezquierda) y "brancas". Encara se'n conserva memoria d'esto.

Luenga editar

En l'antiga URSS as autoridaz sovieticas introducioron l'alfabeto cirilico en 1940 y neolochismos rusos o trasmesos por o ruso, agora bi ha tendencia a fer servir l'alfabeto latín. En China se fa servir l'alfabeto latín dende a decada de 1950, encara que en bellas zonas fan servir l'alfabeto sogdián-uigur, y han introduciu neolochismos chineses. Poseyen una rica literatura oral. O suyo Manas ye una d'as mes extensas representacions de literatura epica d'o mundo.

Historia editar

A primera conoixencia d'os "kirguizes" ye d'o sieglo VIII cuan viviban en a rechión d'os ríos Yenisei y Irtish, (Siberia). Os kirguizes d'o Yenisei formoron un reino important en Asia Central en a Edat Meya destruito por atros pueblos nomadas turquicos; os khitan los forachitoron de Mongolia enantes de prener o control d'o norte de China y fundar a dinastía Liao.

En 1683-1685 o Tien Xan fue arrasato por os oirato-dzhungaros baixo o mandato de Galdan, y rematoron con o Khanato Chagatai; muitos kirguizes emigroron t'a zona de Yarkan, Caixgar y Khotán. En 1702 os oirato-dzhungaros trasladoron la mayor parte d'os kirguizes d'o Yenisei a la zona que quedó deshabitata.

Os kirguizes plegoron a lo suyo territorio actual en o sieglo XVIII. Os rusos lis deciban Kara Kirguizes pa diferenciar-los d'os cazacos, a qui diciban "Kirguizes" només u "Kirguizes-Cazacos". En a segunda metat d'o sieglo XIX os rusos conquirioron o territorio kirguíz y bi habió muitos conflictos. En 1916 os kirguizes participoron en a revuelta d'os musulmans d'Asia Central cuentra o rechimen zarista. Muitos habioron de refuchiar-sen en China perdendo as tierras, se calcula que un tercio d'a población kirguiz morió. En 1924 se fundó a Oblast o Rechión Autonoma Kara-Kirguiz, que en 1926 se convertió en a Republica Socialista Sovietica Autonoma de Kirguiz y en 1926 Republica Socialista Sovietica de Kirguizistán. Como en atras parz de l'antiga URSS o Estalinismo suposó grans mortaleras por fambre (calificatas como chenocidio planificato por muitos observadors), por a campanya gubernamental de sedentarización forzata. En 1991 se proclamó a independencia de Kirguizistán fendo part d'a CEI.

Referencias editar

  1. (es) Nacidos en el extranjero, residentes en Aragón en 2021. Instituto Aragonés de Estadística

Bibliografía editar