Basco labortán

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Basco navarro-labortán Nafar-lapurtera
Variedaz d'o basco
O dialecto navarro-labortán
Localización cheografica
Estau	{{{estau}}}
País	{{{país}}}
Rechión	{{{rechión}}}
Parlau en	Labort Ultrapuertos Navarra
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions	{{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en	No ye oficial
Reconoixiu en	{{{reconoixiu}}}
Regulau por	Euskaltzaindia
Vitalidat	Meya
Literatura
Escritors principals	Materre, Joanes Etxeberri Ziburukoa, Pedro Axular
Rasgos dialectals
{{{familia1}}}
ISO 639-1	{{{iso1}}}
ISO 639-2	{{{iso2}}}
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	{{{sil}}}

O labortán u navarro-labortán ye un dialecto de l'idioma basco que se charra en Labort y Ultrapuertos u Baixa Navarra, amás d'as localidaz navarras d'Urdazubi, Zugarramurdi y Luzaide.

O basco parlato en a val d'o Baztan y a val d'Ezcua ye un dialecto puent entre dialecto alto navarro y iste dialecto navarro-labortán, ya que as dos vals son mugants y han tenito a o largo d'os sieglos gran relacion social, cultural y linguistica con Labort y Ultrapuertos.

Importancia en o naiximiento d'a literatura basca impresa

Se tracta d'o dialecto con mayor u mas luenga tradicion literaria d'iste idioma, ya que as primeras obras impresas en idioma basco en o sieglo XVI fuoron escritas en dialecto navarro-labortán, entre ellas Linguae basconum primitiae (Bordeus, 1545). Os grans escritores en idioma basco d'aquel sieglo tambien yeran parladors d'iste dialecto, Iparralde estió a cuna d'a literatura basca, bien porque en aquella zona y por ixas envueltas o protestantismo yera a relichión predominant (relichión que empentaba a Reforma y as literaturas escritas en as luengas vernaclas, en contraposicion a o catolicismo d'Hegoalde que empentaba l'uso d'o latín), u bien porque astí encara se mantenió a parti d'o Reino de Navarra independient (dica a suya union con o Reino de Francia en l'anyo 1620), en a que s'empentó a literatura escrita en idioma basco.

Iste dialecto debito a o suyo prestichio literario, y chunto con o dialecto guipuzcuán y o dialecto alto-navarro, tenió tamién gran importancia en estar preso como base ta que en 1968 se creyara o euskara batua u basco unificato (basco estándard) emplegato en l'actualidat por toz os euskaldunes u bascoparlants, tanto en l'ambito oficial, formal, cultural, lechislativo, literario u academico.

Tipos

• Labortán clasico: basco emplegato por os grans escritores clasicos d'o siglo VII, tals como, Materre, Joanes Etxeberri Ziburukoa u Pedro Axular, ye a luenga basca modelo d'as Escuelas Literarias de Sant Chuan de Luz y Sare, muit diferents a o emplegato en o sieglo XVI por Joanes Leizarraga, o labortán clasico estió pionero y una d'as bases pa lo que en o sieglo XX sería o euskara batua.
• Dialecto labortán que se fa servir actualment.

Subdialectos hue en día

   Dialecto labortán hue en día

Tradicionalment, o dialecto labortán y o dialecto baixo-navarro s'han clasificado por separado, pero seguntes Koldo Zuazo, hue en día forman un solo dialecto dividito en tres subdialectos:

1. Labortán occidental: En l'interior de Labort, en as localidaz d'Ahetze, Senpere, Ainhoa y Sare, y en as localidaz de Zugarramurdi y Urdazubi en Navarra.
2. Labortán central: En a comarca de Lapurdi Ekialdea de Labort, y en Ultrapuertos en a localidat de Lekuine y o cantón de Montanya Basca.
3. Labortán oriental: En Ultrapuertos en as comarcas de Tierra d'Arberoa, Tierra d'Ostavals y Tierra de Cisa, y en Navarra a localidat de Luzaide.

Vocabulario comparato

Bellas particularidaz lingüisticas d'o labortán

Labortán (Urdazubi/Zugarramurdi)	Baix-navarro (Luzaide)	Euskara batua	Aragonés
Aalkea	Ahalgia	Lotsa	Vergüenya
Ilea	Bilua/ilia	Ilea	Pelo
Begarria/bearria	Beharria	Belarria	Orella
Lanoa/lainoa	Lanhoa	Lainoa	Boira
Ordua/orena	Orena	Ordua	Hora
Bortz/borst	Bost	Bost	Cinco
Lauetanogoi/lauogoi	Lauetanogoi	Laurogei	Ueitanta
Ongi etorri	Ontsa jin	Ongi etorri	Bienplegato

Subdialectos puent

Seguntes Zuazo, as parlas u subdialectos puent de l'ueste a o largo d'a Costa de Labort, prencipian dende Hendaia dica Bidart, y por l'interior en as localidaz d'Azkaine, Arbona, Basusarri y Arrangoitze, y por l'este en as comarcas de Tierra de Mixa (Ultrapuertos) y Pettarra (l'ueste de Sola).

Historicament, encara que estando en menor mida (y cada vegata encara menos), en Guipuzcua o basco d'as comarcas d'Oarsoalde y Bidasoaldea contiene caracteristicas d'o dialecto labotán, mas que mas por o contacto cultural y linguistico d'as dos marguins d'o Bidasoa, asinas como por a influencia que tenió a o menos dica o sieglo XVI o dialecto labotán en ixa zona d'o nord-este de Guipuzcua.

Vinclos externos

• (eu) Koldo Zuazo, "Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz" ("Sobre l'orichen y desembolique d'os euskalkis"), Berria, 9 d'aviento de 2007.

Referencias

• Datos: Q3055568