Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Vienés
Weanarisch
Variedaz d'o bavaro

Extensión d'o vienés
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País {{{país}}}
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Viena, Austria
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por
Vitalidat Alta
Literatura
Escritors principals
Rasgos dialectals Bavaro central
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
Codigos
ISO 639-1 de
ISO 639-2 deu
ISO 639-3 deu
SIL deu

O vienés (en austro-bavaro Weanarisch u Weanerisch, en alemán stándard Wienerisch) ye o dialecto de l'austro-bavaro que se charra en a ciudat de Viena, capital d'Austria, y se clasifica entre os dialectos centrals d'ista luenga. Encara que o estau federal d'a Baixa Austria rodía de tot a ciudat, muitas d'as esprisions d'o vienés no se i fan servir, mientres que mas enta l'ueste ni sisquiera s'entienden.

Peculiaridaz lingüisticas

editar

O vienés ye prou diferent de l'alemán stándard d'Austria asinas como d'os atros dialectos bavaros parlatos en o país (se veiga tamién l'alemán austriaco y l'austro-bavaro).

En primerías d'o sieglo XX se podeban diferenciar entre 4 subdialectos vieneses (clasificatos por os districtos a on se charraban): Favoritnerisch (Favoriten, 10. Bezirk), Meidlingerisch, (Meidling, 12. Bezirk), Ottakringerisch (Ottakring, 16. Bezirk), y Floridsdorferisch (Floridsdorf, 21. Bezirk). Hué en día ya no se fan servir istas subdivisions y se puet parlar nomás d'un solo dialecto vienés que se charra en toda a ciudat.

Amás d'os subdialectos d'os diferents districtos de l'antiga Viena, tamién existiba una clasificación de dialectos seguntes a clase social. Por eixemplo, o Schönbrunnerdeutsch u l'alemán parlato por a chent d'a cort imperial d'os Habsburgo en o Palacio Reyal de Schönbrunn, combinaba entre as suyas prencipals caracteristicas una flexión mas relaxata que o stándard con una pronunciación prou emponderata. O resultato yera una tonalidat nasal que feba que l'accento s'amanase mas enta o francés que enta l'alemán. Encara que actualment cuasi no se fa servir, os vieneses d'as clases altas encara son familiarizatos con iste dialecto d'a cort.

Fonolochía

editar

A fonolochía d'o vienés ye unica en iste dialecto de l'austro-bavaro:

  • Monoftonguización: a o revés d'o que fan l'alemán stándard y a resta de dialectos bavaros, en o vienés os diftongos se gosan monoftonguizar, igual que se fa en l'anglés d'o sud d'os Estaus Unius.
    Por eixemplo:
    • Alemán stándard heiß – Bavaro hoaß – Vienés haaß [haːs]
    • Alemán stándard weiß – Vienés wääß [væːs]
    • Alemán stándard Haus – Vienés Håås [hɒːs]
  • Ye tipico alargar una mica as vocals, mas que mas a la fin d'a frase. Por eixemplo: Heeaasd, i bin do ned bleeed, wooos waaasn ii, wea des woooa (Alemán stándard Hörst du, ich bin doch nicht blöd, was weiß denn ich, wer das war).
  • A "Meidlinger L": en o luengache d'a clases treballadoras, a pronunciación d'a letra "l" s'asemella a la pronunciación checa. Iste feito se conoixe como a Meidlinger "L".
  • Se meten vocals entre grupos de consonants (epentesi): d'ista traza pendendo d'a clase social, de cabo cuan o fablant puet meter una vocal (cuasi-schwa) en un grupo de dos consonants. Isto cuasi siempre resulta en una silaba adicional, que "intensifica" a parola y por un regular le da un sentimiento negativo.
    Eixemplos:
    • Alemán stándard Verschwinde! – Vienés Vaschwind! – intensificando Vaschawind!
    • Alemán stándard Verbrecher! – Vienés Vabrecha! – intensificando Vabarecha!
    • Alemán stándard abgebrannt – Vienés oobrennt – intensificando oobarennt
    • Alemán stándard Geradeaus! – Vienés Groodaus! – intensificando Garoodaus!

Atras caracteristicas d'o dialecto vienés se troban tamién en atros dialectos austro-bavaros:

  • Tensión d'as consonants: As consonants sordas fortis [p, t, k] se tornan en consonants lenis sordas [b̥, , ɡ̊]. A [k], manimenos, gosa mantener-se como fortis cuan va dezaga d'una vocal.
  • Vocalización d'a /l/ en una parola dezaga d'una vocal,
    por eixemplo alsooeso [ˈɔe̯so], SoldatSoedot [sɔe̯ˈdɔːt], fehlenföhn [fœːn], KälteKöödn [ˈkøːd̥n̩]
  • Vocalización d'a /l/ a la fin d'una parola, dimpués d'una vocal,
    por eixemplo schnellschnöö [ʃnœː], vielvüü [fʏː]
  • As vocals frontals dezaga d'una consonant palatal no se redondeyan,
    por eixemplo Glück [ˈɡlʏk]Glick [ˈɡlɪk], schön [ˈʃøːn]schee [ˈʃẽː]
  • As vocals no redondeyatas dezaga de consonants palatals [l] se redondeyan,
    por eixemplo schnellerschnöller [ˈʃnœlɐ], vielleichtvülleicht [fʏˈlæːçt], wildwüüd [vyːd̥]

Gramatica

editar

Respective a la gramatica, no se troban guaires diferencias con atros dialectos de l'austro-bavaro. Son tipicas as siguients caracteristicas:

  • Se gosa evitar o caso chenitivo.
  • Se fa servir a preposición ohne (sin de) con o caso dativo en cuentas de con l'acusativo
  • Se reemplaza "ihn" u "ihm" con "eam", por eixemplo: "Hast du ihn gesehen?" ("L'has visto?") sería en vienés "Host eam gsehn?"
  • Se reemplaza "wir" por "mia".
  • Se evita emplegar o pronombre personal d'a segunda persona de singular, por eixemplo "Bist deppert?" ("Yes barrenau?") en cuentas d'o stándard "Bist du blöd?"

Vocabulario

editar
 
Un sinyal en una carrera de Viena, "Fußgeher" ye por un regular en alemán stándard "Fußgänger" (en aragonés "piatón").

O dialecto vienés tien prous diferencias en o suyo vocabulario. Iste dialecto encara conserva a-saber-las radices de l'alto alemán meyo y mesmo de l'alto alemán antigo. Amás, ha integrato muitas esprisions d'atras luengas, mas que mas procedents d'antigos países d'a monarquía d'os Habsburgo, ya que Viena estió o punto de trobada ta muitos d'os pueblos perteneixients a istos países en zaguerías d'o sieglo XIX y primerías d'o sieglo XX.

A transcripción d'o vienés no ye stándardizata. Por o tanto, a representación que se fa aquí d'a pronunciación no ye completa de tot:

Eixemplos

editar
  • de l'alto alemán antigo:
    • Zähnd (de zand, en alemán stándard Zähne, en aragonés dients)
    • Hemad (de hemidi, en alemán stándard Hemd, en aragonés camiseta)
  • de l'alto alemán meyo:
    • Greißler (de griuzel - diminutivo de Gruz, en aragonés grano)
    • Baaz (de batzen, literalment en aragonés pegalloso, masa viscosa)
    • si ohgfrettn (de vretten, en aragonés luitar)
  • d'o hebreu y yiddisch:
    • Masl (de masol, en aragonés suerte)
    • Hawara (de chaver, en aragonés amigo, companyero)
    • Gannef (de ganav, en aragonés furtaire)
    • Beisl (de bajser, en aragonés tabierna)
  • de l'hongaro:
    • Maschekseitn (de a másik, en aragonés de l'atra man)
    • Gattihosn (de gatya = pantalons, en aragonés pantalons luengos)
  • d'o checo:
    • Motschga (de močka, en aragonés residuo en una canyería u de omáčka, en aragonés salsa, sopa)
    • Pfrnak (=(gran) naso, de frňák)
    • Lepschi (de lepší, literalment millor, en a esprisión Auf Lepschi gehen, en aragonés salir u divertir-se)
  • de l'italiano:
    • Gspusi (de sposa, en aragonés novia)
    • Gstanzl (de stanza, en aragonés estrofa d'una canción humoristica)
    • Gusta (de gusto, en aragonés ganas de minchar bella cosa)
  • d'o francés:
    • Trottoa (de trottoir, en aragonés acera)
    • Lawua (de lavoir, en aragonés lavabo)
    • Loschie (de logis)
  • de l'arabe:

Pragmatica

editar

Cada vegada se troban mas en o vienés as siguients peculiaridaz pragmaticas:

Tendencias

editar

En os zaguers tiempos o vienés s'amanato a l'alemán stándard; lo que ha feito que s'haiga desembolicato una mena d'stándard charrato con o tipico accento vienés (por eixemplo, l'orichinal vienés Wos host’n fir a Notn gschriebn? se torna en o moderno Was hast’n für eine Note gschriebn?). A tipica monoftonguización vienesa, que fa que iste dialecto se diferencie d'os dialectos vecins, contina estando present. Por eixemplo: Waaaßt, wos mir heut in der Schule für än gråååsliches Fläääsch kriegt ham? (en stándard Weißt du, was für ein widerliches Fleisch wir heute in der Schule vorgesetzt bekamen?). Os diftongos monoftonguizatos, como ei ~ äää u au ~ ååå, se remarcan y alargan mas.
A razón ta a progresiva converchencia d'os dialectos tipicos vieneses, ye a opinión estendillata por os meyos de comunicación de que son vulgars o perteneixients a la clase proletaria.

Tanto en o pasato como en o present, os dialectos vieneses han tenito una gran influencia d'as luengas foranas, mas que mas debito a la immigración. En os zaguers 40 anyos a mayor parti d'os immigrants han venito d'os países de l'antiga Yugoslavia, Turquía, y mas recientment d'Alemanya (de l'Este mas que mas), lo que ha feito que as variedaz d'o vienes moderno haigan cambeato y evolucionato.

Se veiga tamién

editar

Vinclos externos

editar