Prehistoria en Aragón

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os territorios que actualment se conoixen como Aragón han estato habitatos dende tiempos antigos. Cualques trazas d'habitamientos s'han descrito en as tres provincias, encara que no ye guaire claro si promanan, en termins etnolochicos u socials, d'a epoca que huei decimos o Paleolitico.

Prehistoria en o Paleolitico inferior

Coincident con o periodo cheolochico clamato Pleistoceno en os suyos dos primers trestallos: o Pleistoceno inferior y o Pleistoceno meyo.

De mas antigüedat que istos pobladors, en Aragón se troban cualques chacimientos, anque escasos, d'o Paleolitico inferior, ye decir, de fa mas de 100.000 anyos. Un eixemplo d'istes chacimientos ye a Espelunga d'o Moro, en Gabasa (municipio d'Olbena), a on que se troboron cualques molars, trazas d'una sepultura d'hombres de Neandertal, que apareixoron acompanyatos de ferramientas de piedra tallada, d'estilo (u Mode litico en termins paleoantropolochicos) clarament musterián. Altras partis d'Aragón tienen huei chacimientos humanos posteriors en o tiempo, d'alendanza d'Hombres de Cromanyón. Un eixemplo en ye a variella humana de Gradera de Molinos en Teruel.

Toz os pueblos d'o Paleolitico se caracterizaban por estar cazadors y recolectors, fendo vida nomada u seminomada, o que equivale a remanir curtos periodos en a mesma comarca. Iste estilo de vida ye a causa mayoritaria de que no disposemos de guaires trazas funerarias d'istas proto-sociedaz, debito a que amás gran parti d'as defuncions ocurriban en os treslatos. Asinas, a gran parti de vestichios d'istas comunidaz d'os que se tiene conoixencia se reducen a ferramientas y muestras d'arte que remanioron en os puestos cuan os suyos creyadors reencetaban o viache.

O rechistro de modes liticos que se troba en Aragón experimentó un cambeo habe bellas 60.000 anyadas, cuan se crei que s'instaloron as primeras comunidaz d'hombres de Cromanyón en a vesant sud d'os Pireneus. Istos nuevos pobladors promanaban d'Africa, encara que no ye esclatero si, como sinyalan toz os indicios, yeran ya ixemenatos por todas Europa a traviés d'o Meyo Orient (iste caso representaría una progresión lochica enta a Peninsula Iberica, suposando una coexistencia con os neandertals -os primers usuarios d'o mode litico musterián-) u, por contra, promanaban dreitament d'Africa a traviés d'o Estreito de Chibraltar. Istas nuevas comunidaz introducioron en a Peninsula Iberica o mode lítico magdalenián, mas lichero y eficient que o musterián d'os neandertals. Chacimientos d'iste mode s'han investigato en o covacho d'Eudoviches, en o municipio d'Alacón, a Teruel. Con istes pobladors s'encetó o periodo clamato l'Tiempo d'a Piedra Tallada u Paleolitico Meyo.

Prehistoria en o Paleolitico meyo

Coincident con a primera parti (20.000 anyos) d'o periodo cheolochico d'o Pleistoceno superior. Dende habe 60.000 anyadas dica en habe 40.000.

O Paleolitico meyo en Aragón se caracterizó por a convivencia d'as dos tecnolochías liticas, o musterián y o magdalenián maitino. Cuantas piezas d'o magdaleniense primero d'ista epoca son consideradas por bel autor como "falsificacions", que podrían haber estato "calcadas" en a suya forma y tecnica, d'as comunidaz cromanyons por parti d'os neandertals. Iste sub-mode lítico, d'usos magdalenians, pero factura neandertal, ye clamato Solutrián, encara que no toz os autors son d'acuerdo en reconoixer-lo.

A industria litica solutriana ye representada en a Espelunga de Chaves, en o municipio de Bastarás (Uesca), a on s'amuestra beluna d'as trazas que definiban iste mode, tals como puntas d'escotadura, raspadors e burchas.

Entremistanto, a industria litica magdaleniana autentica ya se centraba en a talla de bifaces e burchas menors, amás d'a incorporación de nuevos materials, como o ueso, d'o que se'n feriban sagaillas e burils, y probablement a fusta que no nos ha plegato dica os nuestros días. No se tiene conoixencia que os neandertals fesen garra uso d'istes materials en ixa epoca.

O Paleolitico meyo ye, amás, o tiempo d'a desaparición d'os hombres de Neandertal, y con éls tota a cultura d'os bifaces musterians e solutrians. Se creye que en ista epoca, bella emaloltancia s'estendilló entre as poblacions d'ista especie humana, u dreitament o cambeo climatico qui rancó un cambeo ecolochico ta o que no estión capables d'adaptar-se (ye posible que a competencia d'os cromanyon encara fese mas grieu ista inadaptación), y condució a la especie enta la estinción, en habe agora alto u baixo 35.000 anyadas por o sud d'a Peninsula Iberica, y bel tiempo antes por as tierras que hue son Aragón.

Prehistoria en o Paleolitico superior

Dende habe 40.000 anyadas, en o Pleistoceno superior, dica la revolución neolitica, habe 7.000 anyadas.

O Paleolitico superior prencipió con a estinción d'os neandertals, ye decir, con a desaparición d'os modes liticos Magdalenián y Musterián d'o rechistro fósil.

Entre ixe tiempo, os cromanyons serían os zaguers humans en o suelo aragonés, y apareix un rechistro litico limitato a las tecnolochías cromanyons en encetar-se o periodo, amás de bella muestra d'a diversificación d'as formas artisticas d'a epoca previa, tals como l'arte rupestre mas perfeccionato, e no pas siempre ligato t'as espelungas como en o Paleolitico meyo. S'ha considerato que en ista epoca se ferían as primeras representacions d'escenas de caza en exteriors (traza significativament vinculata a l'arte levantín d'o Mesolitico), como en simples cubillars de penyas en as vals, aon que as chents d'a epoca heban de pasar a nueit.

Demograficament, o Paleolitico superior representa o zangle d'una sola especie humana enta a zaguera glaciación (entre fa 25.000 y fa 11.000 anyadas). Os chacimientos d'ista epoca son escasos, o cual podría interpretar-se, sin guaires vueltas, mas como una consecuencia dreita d'a escaseza de población (por a rigor climatica) que no como una manca de rechistro fósil.

Cualques muestras artisticas y tecnolochicas d'iste tiempo s'han trobadas en a Espelunga d'o Truixo (Colungo, Uesca), en a Espelunga d'o Forcón (Sant Chuan de Toledo, Uesca). Ye posible que as trazas de didos en as parez de l'Abrigallo de Penyafiel (Paúls, Uesca) perteneixcan a ista epoca.

Epipaleolitico

Epipaleolitico ye a denominación emplegada seguntes bel autor ta definir a epoca que s'estiende dende a aminoración d'a zaguera punta glacial (habe 15.000 anyadas) -con as consecuents milloras climaticas y o progresivo ensuavizamiento d'o clima- con a espansión, salindo d'a residualidat, de l'arte rupestre levantín, como sinyal d'a entrada d'o Mesolitico. Altros autors fan a consideración que iste periodo caldría incluyir-lo en o periodo Mesolitico, u mesmo estar un termin sinonimo d'o segundo. Ta os primers autors resenyatos, l' Epipaleolitico y o Mesolitico deben d'estar periodos cronolochicament consecutivos.

A mas important diferencia que fa o Epipaleolitico, respective a la suya separación d'altros soz-periodos d'o Paleolitico, ye a espansión demografica d'as poblacions humanas, que yeran salindo en ista epoca d'a fase mas crudenta d'a glaciación, y probablement, se beneficioron d'un clima con millor tempero, significativament similar a l'actual que les permitiría de creixer en población. L'arte y a industria de ferramientas remanió similar a la d'as anteriors etapas.

Se troba chacimientos d'ista epoca en a Botiguería d'os Moros, en Mazalión (Teruel), y en plegar en o lugar de Costalena (municipio de Maella, Zaragoza).

Mesolitico

Prehistoria en o neolitico

En Aragón bi ha chacimientos neoliticos como a Espluga de Chaves (Bastarás), coincidindo con atros chacimientos neoliticos d'a Mediterrania Occidental en una preferencia por l'habitat en covachas y espelungas.

Megalitismo

Ta más detalles, veyer l'articlo Megalitismo en l'Alto Aragónveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Pueden estar sinyalatos cualques lugars que presentan encara en l'actualidat monimentos y altras construccions relichiosas, cheneralment de naturaleza megalitica, aon que s'amuestra a presencia d'ixes pueblos en fincas aragonesas. Un eixemplo en ye o dolmen de Tella, fincato en o municipio de Tella-Sin, en a comarca de Sobrarbe.

En territorio aragonés no s'ha puesto datar encara garra manifestación de megalitismo como d'o periodo neolitico a diferencia d'atras tierras d'arredol. A mayoría d'os megalitos mes antigos de l'Alto Aragón se remontan a l'Eneolitico u Calcolitico, con reutilizacions posteriors. O dolmen de Santilena presenta materials d'a Edat de Bronce.

A presencia de dolmens en Aragón no guarda relación directa con os celtas como afirma una creyencia prou popular en Europa Occidental dende tiempos d'o romanticismo. Os pueblos celtas han puesto reutilizar os megalitos igual como os pastors d'a Edat Meya.

Datos: Q13048401