Tartessos
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Tartessos u civilización tartesica ye o nombre creyato per os griego ta esmentar a primera civilización de que habrían teniu noticia en Occident. Heredera d'a civilización d'os antigos megalitos en Andalucía.
Situación
editarSe desembolicó muit probablement adintro d'o trianglo formato per as actuals ciudaz de Uelba, Sevilla y San Fernando en a costa sudueste d'a peninsula iberica, o suyo eixe yera o río Tartessos, o clamato Baetis per os romanos y Wadi El Kebir per os arabes (agora clamato río Guadalquivir).
Cultura e influencia en l'exterior
editarOs habitants de Tartessos teneban una cultura propia con un elaborato luengache y una escritura diferent d'a dos pueblos vecins, y espleitaban d'a influencia d'os fenicios y echipcios a traviés d'os primers.
No ye platero si bi habió una ciudat d'ixe nombre en l'antigüidat perque encara no s'ha trobata. Sindembargo, atros puestos arqueolochicos en tot o Guadalquivir (territorio de esbandidura) en tienen una platera relación con Tartessos y son fundament documentatos.
A suya capital fue prebablement Turp, l'actual El Puerto de Santa María, en a desembocadura d'o río Guadalete. O formant “tr” de a parola Turp en viene en totas as formas d'o nombre Tartessos seguntes cuantos eruditos. Turdetán ye o nombre latino que prenió o pueblo prencipal d'a provincia romana d'Andalucía.
Ista ciudat y a suya civilización son, de seguras, muit anteriors a l'anyo 1000 aC, allora ya manteneban con atras civilizacions un vivo comercio basato en a metalurchia y a pesca prencipalment.
L'arribada succesiva d'os pueblos griego y fenicio, iste zaguer con a fundación d'a ciudat de Gadir (l'actual Cádiz) fomentoron segurament::
- A expansión d'a civilización tartesica enta l'interior y l'aumento en a producción y comercio d'o cobre y l'archent. (esdevinindo Tartessos en o mayor productor de cobre y archent de l'aria mediterrania).
- A navegación a las islas Casiterides (d'a parola griega ``Kassiteros´´ u estanyo, designación d'as islas Britanicas u mas concretament as islas Scilly, d'as que importaban estanyo que bi yera menister ta la fabricación de Bronce.
Breu historia
editarSeguntes recentan as historias d'os antigos griegos y dos historiadors romanos, en Tartessos bi heba una monarquía y teneba una organización social establita en leis escritas en ``Tabulas´´ de Bronce que se remontaban a unos 6.000 anyos d'antigüidat.
Seguntes a mitolochía Cherión, un chigant tricefalo, estió lo primer rei mitolochico de Tartessos, y tamién en serían reis mitolochicos, anque mas tardanos, Gargoris y Habis –iste zaguer sería o rei lechislador d'os tartessicos y o gran civilizador de Tartessos.
Argantonio estió o solo rei de Tartessos que se'n tienga conoixencia por fuents historicas. Seguntes Herodoto vivió 120 anyadas y establió 40 anyadas o comercio con os griegos foceus que creyoron cuantas ciudaz costeras mientres o suyo reinato.
Desaparición de Tartessos
editarEn o sieglo VI aC Tartessos desapareix de sopetón d'a historia, talment desfeita de tot per Cartago y por a resta d'as colonias fenicias (Gádir, una colonia de Cartago, se trobaba en meyo d'o reino de Tartessos) y a cual, dimpués d'a Batalla d'Alaila, en o 534 aC li facioron pagar asinas a suya alianza con os griegos focenses. Atros autors dicen que fue refundata con o nombre de Carpia, en condicions dubdosas. Os romanos clamoron a la ampla Badía de Cádiz, Tartessius Sinus anque o reino ya no existiba pas.
Atras teorías sobre a suya desaparición en dan a culpa a: l'acotole d'as vetas minerals y a consiguient paralización d'o comercio exterior y d'a economía tartesica; invasions celtas; tierratremos y atras esferras naturals escaicitas prebablement en ixa aria.
