Cul d'Aspa
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
O cul d'Aspa (en castellano Circo de Aspe, en francés Cirque d'Aspe) ye un cul d'o Pireneu aragonés a on naixe a gave d'Aspa.
Entre os picos mas destacaus que dan forma a o cul d'Aspa cal nombrar o pico Labata (2.219 m) y Rueba d'o Bozo (2.419 m) formando a suya paret ueste; a punta d'a Liena d'o Bozo (2.566 m) y a punta d'a Liena d'a Garganta (2.599 m) zarrando o cul por o sud y as ditas puntas d'Esper por l'este: punta Esper (2.640 m), Tuca Blanca (2.322 m) y A Zapatilla (2.225 m). Por o norte s'ubre enta a val d'Aspa, en Occitania.
Etimolochía editar
O toponimo "Aspa" (en francés Aspe) podría significar "baixo a penya", por as penyas que rodian o cul, cuals uembras gosan estendillar-se por a resta d'a val, debiu a la suya orientación d'ubago.[1]
Cheografía editar
Se troba en l'extremo sud d'o municipio d'Ansó, en un corredor entre os municipios d'Aísa, Borza y Urdós que fa parti d'o Parque Natural d'as Vals Occidentals. Ye situau a bels cuatre kilometros a o Sudueste de Candanchú, a diez kilometros a o Norte d'Aísa y a bels cuatre kilometros a o Sud de Les Forges d'Abel, en Occitania.
O cul tien una superficie de 3,1 km² y ye formau por cuantas penyas a o piet d'as cuals naixe o barranco d'o mesmo nombre, que se despenya por a grada inferior, en A Chorrota a 1.700 metros sobre o livel d'a mar, en a muga entre Aragón y Francia. Ye formau por a sierra d'Aísa a o Sud (Liena d'o Bozo, Liena d'a Garganta y punta Esper; a mayor altaria d'o cul, con 2.640 m), as suyas estribacions por l'Ueste (Rueba d'o Bozo) y de l'Este (puntas d'Esper y Golocha d'Esper) baixo a que ye a espluga d'os Contrabandistas.
Comunicacions editar
L'acceso mas frecuentau se ubica en a Golocha d'Esper y procede d'una estreita senda balizada con fitas de piedra que parte d'o GR 11 en os arredols de Candanchú y leva por os Lomers d'Esper enta o paso d'Aspa (2.041 m)[2]
Un atro paso ye en o puerto d'Aísa (2.283 m), entre a Rueba y a Liena d'o Bozo -procedent d'a foya d'Aragüés- y se i accede por atra senda que trescruza que nomás conserva as fitas y en o cul cuasi desapareixen de tot, estando a baixada crepata y complicada.
A o sud ye o paso d'a Garganta d'Aísa (2.331 m), itinerario de puyada a la punta d'Esper y que comunica con o sud, termín municipal d'Aísa, por sendero bien balizau y evident, en a suya mayor parti.
Dica a primera decada d'o sieglo XXI, o sendero prencipiaba a la ezquierda d'o GR 11 cuan iste zaguero, en dirección a l'ibón d'Estaners, s'adentra en a gave d'Aspa por a suya marguin dreita y prene a endrecera Sud puyando-ne por una collagüera. Un lurte y a inestabilidat d'o terreno fació que una considerable sección d'ista ladera s'afundise dica o fundo d'o cauz y tanto o GR 11 como o sendero quedoron esborraus. Actualment o sendero ta acceder a o paso d'a Chorrota sale d'o GR 11 cuan iste cruza o cauz. Ye un camín estreito entre un fayar, seguindo o propio cauz que s'encaixona mientres puya, dica obligar-nos a cruzar a l'atro canto por una traza desdibuixada y una chaminera tumbada que desemboca en un prau en fuerte costera que leva enta Esper, un prau en plano adintro ya d'o cul d'Aspe.
Cheolochía editar
O cul ye formau, en a suya mayor parti, por una secuencia de materiales -calsineras y piedra d'arena- en ordenada succesión, trasversals a la orientación d'a valle, que rancan dende metat (calsineras con rudistas d'a Formación Larra; Santonián) dica zaguerías d'o Cretacio. A cima d'a punta d'Aspa, manimenos, ye formada por calsineras con algas d'o Thanetián, de primerías d'o Terciario, y a Golocha de Esper, que ye formada por atra succesión ordenada de materials -dende a base dica a cima- de materials procedents d'o Devonián superior (lutitas negras y calsineras; capas de Lazerque en a marguin dreita d'a muga d'a selva de Sansanet), todas as formacions que se dan en o Carbonifero y ta rematar, en a cima, os almendrons d'o Permico (Saxo-Thuringiense).
A partir d'a Chorrota, a val ye asentau sobre materials d'esbalce de laderas, por desplazamiento glaciar en o Cuaternario.
Clima editar
O datos sobre climatolochía mas amanaus a ista zona son os de Candanchú, a 1.636 m, con una serie completa de 17 anyos dende 1952 que se resumen en una precipitación media de 1.823 mm anyals -hiperhumedo- con una temperatura media anyal de 5,4 °C, una media d'as maximas de 9,2 °C y una media d'as minimas de 1,6 °C[3]. Fendo as correccions por altaria d'a temperatura (0,5 °C por cada 100 metros d'altaria) y precipitacions muit parellanas dada a cercanía, o fundo d'o cul d'Aspa -entre os 1.800 y 2.000 m- tendría una temperatura media anyal que oscilaría entre os 4,4º y os 3,4 °C, una media d'as maximas entre os 8,2º y os 7,2 °C y una media d'as minimas entre -0,5º y os -1,5 °C.
Referencias editar
- ↑ Aspa procedería d'o iberovasco az, ‘penya’ + be ‘baixo’ (convertido en pe, por efecto d'a z precedent), ye decir, ‘baixo a penya’. Cfr. Aspe con Azpe (Samianigo), Azpeitia (‘d'abaixo a penya’) y Azkoitia (‘d'alto d'a penya’). Nonasp estaría composau d'aspe + o prefixo iberico nun, ‘craba’, y significaría «baixo a penya d'as crabas» (p. 474) (es) STVDIVM Revista de Humanidades. Análisis y comparación de la semántica. Joan Carles Membrado Tena. Universidat de Zaragoza. 2012, Zaragoza. Pach. 286
- ↑ Seguntes o IGN, iste sería o paso, pero Editorial Alpina lo ubica chunto a la cima d'a cascada d'o barranco d'Aspa, sobre A Chorrota
- ↑ (es) «Climatología histórica y dendroclimatología de Pinus uncinata R.» en Cuadernos de investigación: Geografía e historia, Tomo 2, Fasc.2 . José Creus & Juan Pigdefábregas, 1976. ISSN 0210-3664. Pach. 17-30
Vinclos externos editar
- (es) Circo de Aspe en enciclopedia.us.es.
- (es) Circo de Aspe, circular desde Candanchú