Chudería de Teruel

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A chudería de Teruel ye situada adintro d'o casco historico d'a ciudat de Teruel (Aragón), y corresponde a o barrio a on, mientres os sieglos XIII, XIV y XV, vivió mas que mas a suya comunidat chodiga. Situada en l'extremo oriental d'a ciudat medieval, o suyo centro cheografico ye formau hue en día por a plaza de la Judería. Actualment, o barrio mantiene perfectament l'urbanismo d'orichen medieval, con carreras estreitas que s'estendillan entre o torretón d'Ambeles, o Tozal u antiga puerta de Zaragoza y a ilesia de Sant Pero.

Ilesia de Sant Pero dende a carrera Hartzembusch

Historia

A ciudat de Teruel, fundada en l'anyo 1170 por o rei Alifonso II d'Aragón, contó dica a suya expulsión de 1492, con una important comunidat chodiga, estando a quinta alchama chodiga d'o Reino d'Aragón si se para cuenta en os impuestos que obteneba a Corona. Plegó a tener una población de 350 u 400 vecins, cual vida chiraba arredol d'a sinoga, encara que tamién contó con cuantos oratorios privaus financiaus por familias ricas como os Naharí y os Abenmale, asinas como de una carnicería.

L'arribada de chodigos ta Teruel se sitúa a partir d'os anyos 1250, alto u baixo, estando a partir de 1270 cuan se datan as primeras referencias dreitas a vecins teruelanos chodigos. Manimenos, pronto se consolidará ista comunidat, ya que en 1279 ya existiba a sinoga. O rei Pero III d'Aragón refirmó dreitament a instalación de nuevos pobladors chodigos y musulmans en a ciudat de Teruel. Enta 1460 o barrio enceta una rapida baixada debido a la emigración, consecuencia d'a politica antichodiga de Ferrando II d'Aragón, que rematará con a expulsión en 1492.

O barrio

Mapa de situación d'a chudería de Teruel

Ye situau chunto a las antigas murallas, y s'articula arredol d'as actuals carreras Ambeles, Judería, Valcaliente, Esteban, Horno, Caracol, Hartzenbusch, Aínsas y Comadre, cruzando-se belunas en l'actual plaza de la Judería. Presenta una trama urbana de carácter radial, y ocupa a parti superior d'una ladera en a cual cima se situó un d'os castiellos que o rei d'Aragón teneba en Teruel, o dito castiello menor u castro superiori judeorum, referencia dreita a la suya proximidat con a chudería.

Como consecuencia d'a Guerra Civil espanyola, a mayor parti d'o caserío fue estricallau, d'astí que una parti d'os actuals edificios haigan estau construyius mientres a segunda metat d'o sieglo XX. Si bien a livel constructivo, tasament se conserva garra edificio por as razons ya sinyaladas, dende o punto d'anvista arqueolochico a chudería de Teruel constituye un d'os millors conchuntos en Aragón. Ya en primerías d'o sieglo XX se produció o escubrimiento d'o fosal chodigo, que reporto un intresant axovar de choyas, pero estió en 1978 cuan se fació o escubrimiento d'un amplo espacio soterranio, identificau por ixas envueltas como a sinoga. Manimenos, as numerosas excavacions arqueolochicas realizadas en iste sector d'a ciudat han permitiu escubrir y conoixer una buena parti d'o barrio medieval, encara que a mayoría d'estudeos permaneixen ineditos. Baixo l'actual plaza de la Judería s'han trobau as restas de cuatre viviendas, que contaban con amplas bodegas soterranias refirmadas por arcos apuntaus, construyidas a partir de 1360 alto u baixo.

Actualment, se tracta d'un barrio esviellau y con muita vida, gracias a la suya proximidat a o centro d'a ciudat.

Puestos destacaus

Torretón d'Ambeles

Actualment, cualsiquier vesitant puet contemplar bels edificios emblematicos relacionaus con a historia d'os chodigos en Teruel, y que se troban a 2 menutos d'a plaza de la Judería, como son:

• Torretón d'Ambeles, restas de l'antigo castiello menor u d'os chodigos.
• Torre y ilesia de Sant Pero, Arquitectura mudeixar d'Aragón declarada Patrimonio d'a Humanidat.
• Mausoleu d'os Amants de Teruel.
• O Tozal u puerta de Zaragoza.
• Plaza del Torico u del Mercado.
• Muralla y torre d'a Bombardera.
• Torre de Sant Martín, Arquitectura mudeixar d'Aragón declarada Patrimonio d'a Humanidat.
• Torre, teito y cimborio d'a seu de Santa María de Mediavilla, Arquitectura mudeixar d'Aragón declarada Patrimonio d'a Humanidat.

L'axovar ceramico

Cuenco ceramico trobau en a chudería de Teruel

As excavacions arqueolochicas realizadas en as zagueras decadas en cuantos puntos de l'antiga chudería han recuperau a-saber-las piezas ceramicas que facioron parte d'a vida domestica d'os chodigos en a Edat Meya, y que constituyen un d'os mas importants conchuntos de l'axovar domestico de Sefarad. Os recients treballos d'investigación realizaus sobre restas trobadas en 2004 han identificau dos conchuntos zarraus dataus, alto u baixo, entre 1260 y 1320. O material replegau en 1978 ye un eixemplo d'a vaxiella emplegada enta 1460, poco antis d'a suya expulsión, habendo feito parti belunas d'istas piezas d'exposicions a livel estatal.

Una triga d'istos materials ceramicos puet veyer-se en a exposición permanent d'o Museu de Teruel, entre os que destacan tres eixemplars de Hanuquiá u lampas rituals emplegadas en a fiesta de Hannukah, elaboradas en ceramica pintada y datadas en o sieglo XV.

Bibliografía

• (es) Motis Dolader, M. A. (2005), Los judíos de Teruel en la Edad Media, IET, Teruel.
• (es) Motis Dolader, M. A. (2008), "La judería de Teruel", La magia de viajar.
• (es) VV. AA. (2002), Aragón Sefarad, vol. II, Hebraica Aragonalia. El legado judío en Aragón, Catálogo de la exposición, DPZ, Zaragoza.
• (es) VV. AA. (2002), Memoria de Sefarad, Catálogo de la exposición, Toledo, SEACEX, Madrid.