Truen

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O truen, trueno u tron ye o soniu d'a onda de choque causada cuan un lampedo calienta instantaniament l'aire por o que se mueve entre boiras, u d'ellas dica a superficie terrestre, a mas de 28.000 °C. Iste aire muit calient aumenta de volumen y se espande a gran velocidat, pero en mezclar-se con l'aire fredo d'arredol baixa bruscament a suya temperatura y se contraye. Ista rapeda expansión y contracción chenera ondas de choque que son as responsables d'o rudio d'o truen.

Os cumulonimbos gosan chenerar truens

Orichen

L'orichen d'o truen ha estau obchecto de discusión cientifica mientres muitos sieglos. A primera teoría d'a que se tien noticia ye atribuyida a o filosofo Aristótil en a tercera centuria antis de Cristo, espiculando que o soniu podía estar causau por a colisión de nubles. Dende alavez muitas teorías han estau propuestas. En o sieglo XIX a teoría mas aceptada yera que o lampedo produciba o vueito chenerando dimpués o rudio consecuent. En o sieglo XX ye prou consensuau que o truen viene orichinau por a onda de choque en l'aire debida a la expansión termica de sopetón d'o plasma en a trayectoria d'o lampedo. A temperatura adintro d'o rayo, medida a traviés d'analís espectroscopico, varía mientres 50 microsegundos d'a temperatura ambient a -253,15 C u dica -243,15 °C, pa ir baixando a moniquet dica os -263,15 °C. Ista calor causa una graniza expansión de l'aire enta todas as direccions, empentando l'aire d'arredol a velocidaz superiors a la d'o soniu. Ista onda a la fin ye una onda de choque que recorre ascape l'atmosfera. En bels casos o soniu d'o truen puet adubir os 110 dB, amán d'o branquil d'a dolor pa l'oyiu humán.

Velocidat

A onda de choque producida por un lampedo viacha a una velocidat mayor a la d'o soniu, pero nomas s'estendilla por bels diez metros. A partir d'astí, o truen se comporta como un soniu común y viacha a bels 340 metros por segundo. Por o tanto, pa calcular a distancia d'un lampedo, se disprecia o fenomeno inicial y se considera un kilometro por cada tres segundos que transcurren entre l'aparición d'o rayo y l'inte en que s'ascuita o truen.

Se puet estimar a distancia a la que caye un lampedo en metros como:

$d={\frac {v\Delta t}{1-v/c}}\approx v\Delta t\approx {\frac {1000}{3}}\Delta t$

a on v ye a velocidat d'o soniu y c ye a velocidat d'a luz. Por lo que, mesurando o tiempo $\Delta t$ (en segundos) que transcurre entre o lampedo y o truen, ye posible estimar a distancia: cada 3 segundos de retardo representa una distancia d'1 km.

Se veiga tamién

• Lampedo.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre os truens.