Diferencia entre revisiones de «Aragonés medieval»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 39:
*O fonema albeolar africato xordo se representaba como ''c'', ''ç'' u ''z''.
 
*O fonema [[prepalatal africato xordo]] yera representato como ''i'', ''y'', ''g'' cuan deribabaderivaba d'as silabas latinas ''IA, IO, IU, GE, GI, e por ''i'', ''y'', ''ch'', ''x'' en atros casos:
**''Iosa'', ''iuso'', ''iermano'', ''Alfaiaria'', 'Boria''.
**''Sancho'', ''Sanxo''.
 
*O fonema /V/ yera representato como ''u''y como ''v'' y pronto se confundió con ''B''. Yera fricatibofricativo y no bilabial como en castellán meridional antigo y [[balencián]].
 
*O fonema /B/ yera representato como ''b''
Linia 57:
 
== Fonetica ==
Os carauterscaracters chenerals d'a fonetica aragonesa. Comentaremos os siguiens casos:
 
====Xordas interbocalicas====
 
Gosan conserbar-sen en os testos latins d'aquellas embueltas de [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]]. En os d'aquellas embueltas d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] no, y aparixen iperorreccionshipercorreccions. En os testos romanzesromances no se troban guaire asobén casos de conserbación.
 
====Grupos inicials –PL-, -FL-, -CL-====
 
Gosan alzar-sen, y en [[NabarraNavarra]] son os zaguers carauterscaracters chenuinos que s'alzan en os testos.
 
==== -KT- > -it- ====
 
Os testos romanzesromances –ch- más asobén contra más tardanos sigan. Se beye que os testos destinatos a más chen y grau más gran de cultura tienen ch, y os de zercloscerclos más chicoz muestran –it- dica finals d'o [[sieglo XV]]. A -ch- reflexa castellanización, pero tamién podería tener relacion con o fluxo cutiano de gascons y occitans enta la Bal[[Val de l'[[Ebro]].
 
En o [[sieglo XIV]] [[Johan Ferrández d'Heredia]] y os suyos escribas[[escribán|escriban]]s gosan escribir -ch- (''dichos, fechos'') en cuenta de -it- (''ditos, feitos''), como en os testos notarials de l'[[Alto Aragón]] y l'[[Almunia]].
 
Seguntes Bernard Pottier o grupo -it- se castellaniza entre [[1468]]-[[1480]] en testos cultos u oficials, porque n'estos testos que estudea troba as palabras aragonesas ''feito'', ''dito'', ''leitera'', ''peitos'', ''dreito'', ''güeito'', ''bueito'' dica [[1478]], y as formas con -ch- son posteriors á [[1469]].
Linia 77:
==== -LY-, -C'L-, -G'L- > -ll- ====
 
Gosan presentar-sen pero en o [[sieglo XV]] ya no tanto, mesmo en a toponimia: ''Val de Coneios'', ''La Foz de la Vieia'', etz. Ya á finals d'o [[sieglo XV]] trobamos a x castellana (''Foz de la Viexa'', ''Torrixos''), que en cheneral sustituye a lo fonema g castellano n'estos casos en o [[sieglo XVI]] y se fa J en o [[sieglo XVIII]]. Seguntes Bernard Pottier o periodo de cambeo de -ll- enta -j- castellana, fricatibaalavez fricativa palatal sonora allora, ye de [[1485]]-[[1490]], pero formas como ''tinalla'' aparixen encara en [[1497]].
 
==== Africatas albeolarsalveolars ====
L'africata albeolaralveolar sonora, representata en bellas luengas romanzesromances meyebals como ''z'' se neutralizó enxordindo. Dende o S XI ye atestiguata a confusión d'as africatas albeolars sonora (''z'') e xorda (representata por ''ç'') en alfabeto latín. En testos [[alchamiato]]s como o [[Poema de Yuçuf]] tamién beyemos confusions entre as letras ''[[zāi]]'' e ''[[çin]]'' en a bersión tardana B. En l'alchamía ebreya as ''z'' e ''ç'' d'os testos en alfabeto latín s'escriben con ''[[samekh]]'' e ''[[xin]]'', con as mesmas confusions.
 
==== Africatas prepalatals ====
A evolución d'as consonants en as silabas latinas IA, IO, IU, GE, GI, produció un fonema prepalatal africato que ya yera xordo en o sieglo XII, neutralizando-se con o [[fonema prepalatal africato xordo]] güei representato por ''ch''. A interpretación tradicional, que interpreta a evolución fonetica de l'aragonés como tributaria d'a castellana no lo considera asinas, e autors como Rafael Lapesa han considerato que podió estar sonoro dica dimpués d'a Edat Meya basando-sen en a traza s'escribir-lo més a sobén coincident con ixe fonema en castellán, catalán, occitán e franzésfrancés. Manuel Albar ya cuaterna casos d'estar escrito ''ch'' (''Belchit'', ''Marchant'') en o os elementos romanzesromances d'o latín notarial aragonés. Bels microtoponimos de Tudela que güei están castellanizatos con ''j'' s'escribioron con ''ch'' en o sieglo XIII. En o sieglo XV en Zaragoza s'escribiba ''Puerta Cinecha'' alternando con ''Puerta Cineja'' y en Bielsa ''Pontache'' alternando con ''Pontaje''. Por atra parte en puestos d'o sudueste d'Aragón e NabarraNavarra on l'aragonés desaparixió enantes bi ha aragonesismos con ''ch''(''chito'', ''chelar''), y tenemos o caso d'aragonesismos muito estendillatos en castellán como ''chepa'' que compite con ''giba''.
 
== Morfolochía ==
==== Articlos ====
 
En os testos latinos os articlos romanzesromances que beyemosveyemos son:
*''Lo'', ''los'', ''la'', ''las'' son os casos que i trobamos más asobén.
*''o'', ''os'', ''a'', ''as'', en poquezpoquetz casos que probienen de l'Alto Aragón.
*''Ero'', ''era'', ''ro'', etz... en poquezpoquetz casos, que probienen de l'Alto Aragón.
 
En os testos romanzesromances bi ha bels casos de ''lo'', ''o'', ''os'', ''a'', ''as'', en toponimos, etz... pero en cheneral predomina o mesmo articlo que en castellán, y as mesmas formas contractas en o sistema:
*''el'', ''la'', ''los'', ''las''
*''del'', ''de la'', ''de los'', ''de las''.
Linia 102:
* ibers, corts, etz...
 
Á begatasvegatas estas excepcions son toponimos que no s'acotracian:
*''Abolpillars'' ([[1155]]), ''Golpellars'' ([[1175]]), en o termino de [[Zaragoza]], sieglos dimpués dimpués ''Golpellares''.
 
==== Numerals ====
 
''Güeito'', ''SeizeSeze'' (bella vegata escrito como ''seize''), que nomás los trobamos que en [[benasqués]]: ''Güeit, Setse''.
 
==== DemostratibosDemostrativos ====
 
Formas con ''–i'' final en cuenta de ''–e'':
 
*Esti, aquesti sobre tot en testos nabarrosnavarros, teruelanos e riochans d'o [[sieglo XI]].
 
En a segunda persona:
Linia 123:
==== Posesivos ====
 
*''Lur'', ''lurs'' ye posesiboposesivo de terzeratercera presona de más d'un poseyedor
 
Bién d'o latín ''ILLORUM'', en chenitibo[[chenitivo]] plural y equibaleequivale á o rumanorumán ''lor'', italiano ''loro'', franzésfrancés ''leur'', occitán ''lor'' y catalán ''llur''
 
==== Berbos ====
Linia 131:
*Os berbos gosan estar escritos como en castellán, pero en meyo d'as formas mayoritarias i trobamos as formas aragonesas chenuinas.
 
*''-ezetz'' gosa presentarse como en castellán meyebal ''–ades'' u ''-ais'', pocas begatasvegatas como ''-eds'', ''-ez''.
 
*Os indefinitos como en castellán –ia-, -aba, con excepcions: ''fevan'', ''feua'', ''exivan'', ''requerivan'', escrito tot con ''u'', etz...en os testos notarials de l'Alto Aragón, y tamién en a Cronica de San Chuan de a Peña.
**''Et mudó los hy del monesterio de Clunyego de la órden de San Beneditto, qui á la ora '''pululiua''' et '''floriua''' en toda xpistiandat''
 
*O [[pasato perfeutoperfecto simple]] gosa estar escrito como en castellán, pero beyemosveyemos a begatasvegatas formas en ''-oron''.
 
==== Alberbios ====
 
Bi ha muitos alberbios rematatos en ''-ment'', contrastando con as parlas autualsactuals on cuasi no se troban: ''tásament'', ''malament'', etz…, son en reyalidat cultismos. En NabarraNavarra y Teruel aparixen como ''-mentre'', con r epentica que fa que no se pierda a –e final.
 
*''Aprés'' < AD PRESSUM. Encara se conserba en [[aragonés d'a BalleValle de Tella]] e tien un sennificatosignificato parexitopareixito a "dimpués" pero no de tot coincident.
 
*''Avant'' > AB ANTE. Usual en [[nabarroaragonésnavarroaragonés|nabarronavarro]] y aragonés meyebal. GüeiHuei ye debán y adebán.
 
*''Encara'': ye rechistrato en NabarraNavarra y en TergüelTeruel encara a finalsfins d'o sieglo XV. GüeiHuei ye más propia de bariedazvariedatz orientals de l'aragonés.
 
*''Plus'': se rechistra en a [[Riocha]] ya en as [[glosas emilianenses]] y en Aragón.
Linia 162:
**Ad aquel
 
*''Cabo'' < Caput: chunto a. ''En una sauina qui staua cabo una penyuela''.
*''Çaga'' < ar ''sâqa'': dezaga de
 
*''Enta'': ye común en aragonés y aparixe en o sieglo XIV en NabarraNavarra. GüeiHei esiste encara en Ansó, Embún, Benás y Campo. Ye más común a forma abrebiata ''ta''. ''enta'' > ''ta''
 
*''Por, Pora, para'': en aragonés a evolucionato ta ''pa''.
Linia 182:
==== Conchuncions ====
 
*''Car'' < ''QUARE'': pus, porque. Se trobaba en nabarronavarro y aragonés, igual que en occitán, catalán, y franzésfrancés.
*''Doncas'': pus, por tanto. Como en occitán ''doncas/donc'', en franzésfrancés ''donc'' y en catalán ''doncs''.
*''JatSía''