Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'o Viello Sobrarbe»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Linia 37:
** ''[[mardán]]'', ''[[molín]]'', ''[[maitín]]''.
 
*Bi ha -o final restituitarestituida: ''Mápil'' tiene -o restituitarestituida en [[Abizanda]] y [[Camparretuno]]. ''[[Man]]'', ''[[camín]]'', ''[[fil]]'', ''[[lin]]'', que existen en [[aragonés belsetán|belsetán]] y [[aragonés chistabín|chistabín]], tienen -o restituitarestituida, pero se siente encara a locución ''camín-camín''.
 
*[[Epentesi antihiatica en l'aragonés|Epentesi antihiatica]] en:
**''Cayer'', ''leyer'', ''veyer'', ''[[toballa]]'', ''[[codete]]'', ''[[puga]]'', ''[[vegulín]]''.
 
*A forma ''-eyar'' d'os [[verbosVerbos freqüentativos en l'aragonés|verbos freqüentativos]] acabaus en [[Verbos acabaus en -iar (freqüentativos)|-iar]], que encara se siente en [[aragonés belsetán|belsetán]], ye documentatadocumentada (''pateyar'', ''no me pateyes''), pero ya no s'usa en a parla viva:
** ''alparciar'', ''chafardiar'', ''bandiar'', etc...
 
*Se conserva a ch- en os casos mas normals de l'aragonés cheneral (''chelar'', ''chirar'', ''[[chinibro]]'', ''chunto'') y tamién en os casos ya no tant freqüents:
**''chermano'' dica fa 40-50 anyos, ''achermanar-se'', y os antroponimos ''Chusé'', ''Chaime'' emplegatosemplegaus dica a postguerra.
*A s- inicial, se mantiene u pasa ta z- u ch- en os casos más chenerals (''[[zolle]]'', ''[[chulla]]''), pero ye '''x''' en bell caso, que pueden estar chenerals u no:
Linia 59:
 
*Palabras que en atras variedatz conservan a xorda y que en viellosobrarbés no pon:
**''[[talega]]'', ''[[fanega]]'', ''[[bolomaga]]'', ''[[espígol]]'', ''[[aliaga]]'', ''esforigar'', ''[[berruga]]'', ''[[chordiga]]'', ''[[caixico|cachigo]]'', ''[[vuixiga|vochiga]]'', ''[[verdugo]]'', ''[[presiego]]'', ''[[aliga]]'', ''[[nuguera]]'', ''cagaletas'', ''[[forniga]]'' (pero se conserva a forma derivataderivada ''forniquetiar'').
**Coexisten ''secutir'' y ''segudir'', ''zapucar'' y ''zabucar'', ''murciacalo'' y ''[[murciagalo]]''.
 
*A -x- aragonesa derivataderivada d'a '''X'''(u menos a sobén d'a '''S''' latina) se pronuncia en a cheneración actual como -ch-, de traza quasi cheneral, (a [[cheada]] tipica de l'[[aragonés meridional]]):
**''[[buixo|bucho]]'', ''[[fraixenco|frachenco]]'', ''cocho'', ''[[taixo|tacho]]'', ''[[fraixín|frachín]]'', ''[[xeringa|chiringa]]'', ''[[teixidor|tichidor]]''.
 
Linia 73:
**''Paixentar'' coexiste con ''pachentar'', que ye más común.
**Casos de perda por desfonolochización son: ''fachana'', ''peches'', ''pichar'', ''ruchar'', ''[[faixa|faha]]'', ''[[xada|hada]]'', ''caha''.
**No se conserva verbos "[[Verbo incoativo en l'aragonés|incoativos]]" rematatosacabaus en ''-xer'', y se fan ''-cer'': ''nacer'', ''conocer''.
 
*A -LL- latina evoluciona como en aragonés cheneral actual, -ll-, pero bi ha repuis de l'antiga cheminación ''l·l'' (''estrelón''), d'evolución en -t- (''escorcotar'', ''escarcatiar'', explicables por analochía), y más freqüent a -ch-, en a toponimia:
**''Focatiecho'', ''Lupiecho'', ''Espluguiacha'', ''Muriecho'', ''Peniacha''.
 
*A -NN- latina evoluciona ta ny, pero bi ha casos de -n- (''nino'', ''[[canabla]]''/''[[canyabla]]''), segurament por simplificación d'a cheminación que encara se vei en [[aragonés belsetán|Bielsa]] (''ninno'').
 
*Bi ha poquetz casos de [[sonorización dezaga de liquida en l'aragonés|sonorización dezaga de liquida]]:
**''[[xordiga]]'', ''[[demba]]'', ''esbarrundar'' y en casos muito isolatosaislaus ''blango''.
 
*A -it- aragonesa que provién d'os grupos latins -ULT- y -KT- ye muito erosionataerosionada:
**''escuitar'' y ''muito'' no s'emplegan dende a [[postguerra civil espanyola|postguerra]].
**As formas ''feito'' y ''dreito'' han desapareixitodesapareixiu y nomás se siente ''fecho'' y ''drecho''. Se conserva en ''maitino''/''[[maitín]]''.
 
*A -ll- que probién de -LY-, -C'L-, -G'L-, -T'L- se torna [[-j- castellana]] (fonema /x/, representau ortograficament en aragonés con "h") en as cheneracions actuals en:
Linia 92:
**Se mantién bien en ''[[curcullo]]'', ''estallar'', ''[[uella]]'', ''[[batallo]]'', ''[[tornallo]]'', ''[[dalla]]'', ''[[clavillar]]''.
 
*O diminutivo -et se pronuncia "-ed", y a vegatasvegadas tamién o sufixo -ut se realiza como "-ud":
**''moced'', ''troced'', ''Hespitaled'', ''Crabered'', ''tocined''.
**''[[porput|porpud]]''.
Linia 101:
== Morfolochía ==
 
*L'[[articlo definitodefiniu en l'aragonés|articlo]] que s'emplega ye ''o'', ''a'', ''os'', ''as'', o más cheneral en aragonés.
*Quedan repuis de ''lo'', ''la'', ''los'', ''las'':
**''busca lo conil'', ''lo trico lo traco''.
* ''Lo'', ''la'' podió estar cheneral en a zona, porque en una buegatabuegada de [[termin]]s d'o S XVI sale en totz os toponimos d'una lista y porque ye amáncerca d'o [[aragonés navalés|navalés]], on encara s'emplega, porque s'emplegaba en 1933 en L'Ainsa.
 
*A [[Particlas pronomino-adverbials en l'aragonés|particla pronomino-adverbial]] ''[[i/bi/ie]]'' con a forma ''i'' encara ye viva y s'emplega:
**Como locativo: ''con as veces que i he estau'', ''no i cabe''.
**Como complemento preposicional con ''pensar'' y ''creyer'': ''ni i creigo'', ''agora que i pienso''.
**Con verbos como ''haber'': ''i hai''. Ye documentatodocumentau o emplego antigo d'a forma orichinal ''i ha'' en Camparretuno, en una copla: ''Astí baixo d'a fonata / i ha una craba parita / con un pitonet''.
 
*En [[Elsón]] se registra la forma ''bi'', pero [[elipsi|elidida]]:
Linia 117:
**''L'otro día en i eba uno ahí, por a parra''; ''no n'i hai''.
 
*O [[Participio en aragonés|participio]] ye ''-au'', ''-iu'', como en a mayoría de dialectos actuals, pero s'han emplegatoemplegau dica fa poco [[sieglo XX]] partipios en ''-ato'', ''-ito'', tal y como se documentó en Pablo Muro d'A Cort. Ye documentatodocumentau en [[Barcabo]] un emplego antigo de ''-ito'':
**''a burra nos ha traíto a ista casa''.
*A toponimia amuestra muitos casos:
**''Molino BetatoVetato'', ''Vinyaparata'', ''Penyacicata'', ''A Puyata'', ''A Torcita'', ''O Cinglo d'a Zancata''.
*Y tamién a literatura popular, no nomás o [[romance de Marichuana]], tamién atras muestras en [[Pauls]] y [[Os Rials]].
 
*Os [[PasatoPasau perfecto simple d'indicativo en aragonés|pasatospasaus perfectos simples]] se fan siempre con [[PasatoPasau perfecto fuerte en aragonés|pasatospasaus fuertes]], a diferenciadiferiencia d'o que veyemos en l'aragonés d'as [[Pireneu Axial|vals axials]] (ansotano, cheso, belsetán, ecetra..), como veyemos en os textos d'[[Ana Abarca de Bolea]], a literatura Alchamiada y o [[Chipranesco]]:
**''Tubon'', ''pudon'', ''huvon''.
 
*O verbo ''veyer'' conserva a -d- etimolochica en o suyo [[PasatoPasau perfecto simple d'indicativo en aragonés|pasatopasau perfecto simple]], que ye un [[PasatoPasau perfecto fuerte en aragonés|pasatopasau fuerte]]:
**''vide'', ''vides'', ''vido'', ''videnos'', ''videtz'', ''vidon''.
 
Linia 135:
**''faiga'' y ''faya''.
 
*O [[Present de subchuntivo en aragonés|Present de subchuntivo]] d'o verbo ''ir'' ye ''vaiga'' pero s'emplega cada vegatavegada menos.
 
En [[Elsón]] y [[Eripol|Erípol]] se documenta l'uso d'a preposición ''cuentra'', d'uso en textos medievals y que seguntes [[Chabier Tomás Arias]] debeba estar cheneral en os lugars en o curso d'os ríos [[río Vero|Vero]] y [[río Alcanadre|Alcanadre]].
 
== Lexico ==
En o Viello Sobrarbe Chabier Tomás Arias ha documentatodocumentau a coexistencia de ''Alcontrar'' y ''Trobar''. Encara que en l'aragonés común esta zaguera palabra la han considerataconsiderada un castellanismo, resulta que una informanta de [[Liners]] li comentó que ''Alcontrar'' ye con cosas que se miran u buscan en ixe inte y ''trobar'' ye quan son cosas casuals u accidentals que no se miraban. En occitano[[idioma occitán|occitán]] tamién bi ha una dicotomía entre ''encontrar'' y ''trobar'', a l'igual como en francés ''rencontrer'' y ''trouver'', y en rumano entre ''a afla'', ''a gasi'' y ''a întâlni''.
 
== Referencias ==
Linia 146:
 
== Bibliografía ==
*{{es}} [[Chabier Tomás Arias]]: ''[[El aragonés del Biello Sobrarbe]]''. [[Instituto de Estudios Altoaragoneses]] ([[1999]]).
 
{{Variedatz meridionals de l'aragonés}}