Diferencia entre revisiones de «Idioma aragonés»

Contenido eliminado Contenido añadido
→‎Filiación lingüistica: lat; RUTA > ruda (occitano, catalán); cat. ruta < fr. route (de VIA RUPTA); gascón ''rute, ruto'' (graficament hruta) < *FRUCTA
Sin resumen de edición
Linia 28:
A denominación formal mes común d'a luenga ye '''aragonés''', nombre con que ye conoixita localment, historicament y internacional.
 
A tradición [[filolochía|filolochica]] fa uso igualment d'o compuesto '''navarro-aragonés''' u '''[[navarroaragonés]]''' ta referir-se, más que más, a lo estadio [[Edat Meya|medieval]] d'o idioma, a consonant con l'uso d'atros compuestos lingüistico-cheograficos ta atros [[Luengas romanicas|romances]] [[peninsula Iberica|peninsulars]] como lo [[galaicoportuguésgalaico-portugués]] u l'[[asturlionésastur-leyonés]].
 
Popularment, a falta historica de claros referents lingüisticos y una [[diglosia]] multisecular con o [[Idioma castellán|castellano]] accentuoron as diferiencias dialectals de l'idioma, afavorindo una baixa conscienciación unitaria entre os parladors d'a luenga, y fendo que aquells que millor mantenioron o dialecto propio lo denominasen con un nombre local ([[ansotano]], [[Aragonés cheso|cheso]], [[belsetán]], [[chistabín]], etc.)
Linia 77:
</center>
 
Encara que muitos lingüistas lo enclavan en o grupo de luengas iberorromances, l'aragonés presienta unas diverchencias que lo deseparan d'os romances de l'ueste peninsular (castellano, asturiano-lionésleyonés y gallego-portugués), amanando-lo més t'o [[Idioma catalán|catalán]] y ta l'[[Idioma occitán|occitano]] (más que más l'occitano [[gascón]]), y t'o resto d'a Romania en cheneral, per eixemplo en a conservación d'as particulas pronominalo-adverbials ''ibi/bi/i'' y ''en/ne''. En o suyo lexico elemental, l'aragonés tamién conta con un percentache licherament superior de vocables més amanatos t'o catalán (más que más l'occidental) y t'o gascón, que no pas t'o castellano, encara que ixo pende tamién en a variedat. Asinas, l'aragonés occidental no comparte ya tanto lexico con os vecins orientals como lo fan l'aragonés sobrarbenco y ribagorzano. Os antigos [[romance navarro|navarro]] y [[riochano precastellano|riochano]] yeran variedatz navarroaragonesas més amanatas t'o castellano u que, aparentment, se castellanizoron luego.
 
L'aragonés muderno ye, en conseqüencia, un idioma romance posicionato entre o conchunto iberorromance y o conchunto formato per lo catalán y l'occitano, fendo de puent entre o castellano y o catalán, pero tamién en muitos casos entre o castellano (u catalán) y o gascón. O feito de compartir con o gascón y o catalán noroccidental (y en ocasions, con o vasco) una ripa de vocables exclusivos en a Romania, mete tamién a l'aragonés en un sozgrupo dito en ocasions ''pirinenco''. De vez, o suyo arcaísmo en bellas solucions lo achirmana con l'asturiano (u tamién o gallego y o catalán) frent a lo castellano.
Linia 343:
L'aragonés naixió alredol d'o [[sieglo VIII]] como uno d'os muitos dialectos d'o [[latín]] desembolicatos en os Pireneus centrals y norte, y este d'a [[val de l'Ebro]] en os actuals Riocha, sud y este de Navarra y Alto Aragón. Se considera que entre os substratos, o vasco yera muito important. A conquista y repoblación d'o centro d'a val de l'Ebro y zonas d'a [[Celtiberia]] por parte de cristianos navarros y aragoneses, fació que s'extendiese a suya luenga, cosa favoreixita por charrar-se-ie un romance mozarabe u romanico-andalusí pareixito, (que emplegaban os cristianos y musulmans nativos), y que con poquetz cambeos no yera dificil d'aragonesizar. Sindembargo, a expansión de l'aragonés fa que empecipie a influencia d'altros idiomas por contacto con fabladors d'altras luengas latinas, amás d'o mozarabe d'a val de l'Ebro, como l'occitano, o castellano y, más tarde o catalán. O romance navarroaragonés que se charraba en a Riocha u Soria empecipiaba a desapareixer ya por esta epoca.
 
En o [[sieglo XII]] a unión d'o [[Reino d'Aragón]] con [[Catalunya]] baixo lo mesmo rei significó a unión de territorios lingüisticament heterochenios, con o [[Idioma catalán|catalán]] fablato en a rechión oriental y l'aragonés en a occidental. Por istas envueltas apareixen os primers textos con formas romances mayoritarias, (denantes s'escribiba nomás que en latín arromanzato). En a conquista que se fació dimpués d'a unión dinastica, l'aragonés s'extendió menos que o catalán, nomás en ariaszonas d'o Sistema Iberico ta o sud d'o sector central d'a val de l'Ebro, plegando ta o sud de forma compacta ta las actuals [[comarcas churras]], estando a presencia d'arias aragonesofablants mas ta o sud como enclaus que no duroron guaire entre meyo de zonas catalanofablants, arabofablants y castellanofablants, en especial en o [[Reino de Murcia (Corona de Castiella)|reino de Murcia]].
 
A cheneralización d'o [[Idioma castellán|castellano]], tamién conoixito como [[luenga espanyola|espanyol]], como a luenga común d'a peninsula, significó a recesión de l'aragonés (proceso de [[castellanización]]). Uno d'os intes claus en a historia de l'aragonés estió quan un rei de orichen castellano fue coronato en o [[sieglo XV]]: [[Ferrando I d'Aragón]], (tamién conoixito como Ferrando d'Antequera). Con a [[dinastía Trastamara]], idenficata con o castellano, empecipia un periodo de [[diglosia]] que dura dica os nuestros días.