Diferencia entre revisiones de «Substrato lingüistico»

Contenido eliminado Contenido añadido
EmausBot (descutir | contrebucions)
m r2.6.4) (Robot Adhibito: Modificato: it:Sostrato (linguistica)
Sin resumen de edición
Linia 3:
== Substrato pirenenco ==
{{articlo principal|Substratos pirenencos}}
O [[navarro-aragonés]], o [[Idioma catalán|catalán]], y os dialectos [[Idioma occitán|occitans]] languedocián y [[occitán gascón|gascón]] tienen bells caracters entre meyo d'o [[luengas ibero-romances|ibero-romance]] a lo [[luengas galo-romances|galo-romance]]. A la marguin d'esta qüestión os cuatroquatro sistemas tienen en común a presencia d'unas parabras que se dicen en conchunto lexico pirenenco, unas d'orichen [[idioma latín|latín]] y atras d'atro orichen que s'han de deber por fuerza a lo substrato, sobretot quan se veyen equivalents en atras [[luengas indoeuropeas]] u en o conchunto vasco-aquitán.
 
=== Substrato celta en os Pireneus ===
Bi ha bellas parabras d'orichen indoeuropeu comuns en os [[Alpes]] y [[Pireneus]] y que se pueden considerar [[Luengas celtas|celtas]]:
* En [[biarnés]] ''cruque'', "montónripa", "apilamiento" correspone con o delfinés ''krük'' "tuca", y o [[idioma furlán|furlán]] ''cruciul'' "tuca", "cabo de mont". L'orichen probable ye un *KRUKA.
* En Barèges ''lheco'' "[[catén]]" correspone a ''llèçol'' "terreno con [[loseta (roca metamorfica)|loseta]]s" en catalán de l'Ampordán y con ''leco'', ''lecho'' "losa" en [[provenzal]]. L'orichen probable ye un *LIKKA "piedra". Con sufixo ha dato ''lacarre'' en basco, en basco [[dialecto vizcaín|vizcaín]] ''lakarr'' "grava", y en [[occitán gascón|gascón]] ''lakarre'', ''lakarro'' "piedra plana".
* ''[[Alpes]]'' significa chenericament ''prato d'as montanyas'' en os dialectos alpins, egual que en latín, que en o Roine, Aveyron, Lenguadoc, Pireneus, Galicia y Portugal, y procede de la forma orichinal ALPIS "[[prato]]", que deriva d'a radiz indoeuropea *AL, alimentar.
* KALMIS "prato a muita altura" en os Alpes tien derivatos en [[Picardía]], Belchica, Pireneus meridionals y Sicilia. Ye l'orichen d'a parabra [[tensina]] ''[[garmo]]''. No ye de descartar que ixos presuntos derivatos viengan en realidat d'o latín CULMEN, forma paralela a la hipotetica KALMIS.
* A parabra occitana no gascona ''[[balma]]'' se troba tamién en [[idioma valón|valón]] y en catalán por o menos dende 1026.
* A parabra gascona ''garouno'' ye una parabra que s'emplega pa dicir a bells cursos d'augua en os Pireneus. En l'[[Alto Aragón]] bi ha tres [[galocha]]s con nombre ''[[Garona (desambigación)|Garona]]'', en [[Provincia de Burgos|Burgos]] bi ha un lugar dito [[Garoña]] en un paso de l'[[Ebro]]. En [[astur-leyonés]] d'a Montanya cantabra ''guareña'' ye un prato on bi ha fuents u regallos[[regallo]]s, en [[Provincia de Salamanca|Salamanca]] ''guarenya'' ye una ribera, galocha u balset. En [[Provincia de Zamora|Zamora]] bi ha un ''Guarenya'' como hidronimo. En tota [[Francia]] bi ha toponimos tipo ''Garonne'' y tamién ''Gironde'', ''Girunda'', y mesmo o [[río Ter]] se diciba antismás ''Gerunda'', hidronimo conservato como o toponimo [[Chirona]]. En [[Italia]] bi ha un hidronimo ''Gerundi'', en relación con patronimicos ''Gerunda'', ''Girunda'', ''Gironna'', ''Gerundo''. Totas estas parabras son d'orichen celta y pueden derivar de *GARUNO, *GERUNO, [[gruda]]. A relación entre aus y ríos se puet explicar por a existencia reyalreal de [[gruda]]s en os ríos u por a consideración mitica d'os dioses u [[numen]]s d'os ríos que preneban a forma u representación d'aus acuaticas.
* A parabra biarnesa ''droulh'' ("[[Caixico]] marcescent" tipo "[[Quercus faginea]]") chunto con o suyo equivalent en [[Tolosa]] ''garroulho'' provién d'a parabra celta *''derwa'', *''derwos'' que significa ''caixico''.
* A parabra catalana ''arn'' propia de [[Chirona]] que designa a una cierta especie d'[[allaca]] d'o chenero ''[[Ulex]]'' tien o suyo equivalent en o provenzal antigo ''arn'' ("[[arto]]") y en o gallego ''arnio'', ''arnaz''.
* A parabra [[Idioma aragonés|aragonesa]] ''[[artica]]''/''[[artiga]]'', que tamién se troba en [[Navarra]], [[Catalunya]] y [[Labort]] ''artiga'', y en biarnés como ''artigue''. Parabras d'esta serie en cuasi tota Francia y mesmo en [[Balonia]] se'n troban de pareixitas, y derivan d'un celta *ARTIKA, parabra emparentata con o [[Idioma galés|galés]] ''aredig'', "labrar" y con l'[[Idioma alemán|alemán]] antigo ''art'' terreno labrato.
* A parabra biarnesa ''moulade'' ("aniello d'o [[chubo]] on s'engancha o timón") chunto con a parabra catalana ''amblet'' ("aniellos d'o redil feitos con brancas enreligatas"), y ''amblera'' se remontan a un celta *''AMBILATA'' u *''AMBLADE''.
* A parabra aragonesa ''[[ambosta]]'', a catalana ''mosta'', a biarnesa ''mouste'' y a piamontesa ''anbösta'' derivan d' *AMBIBOSTA.
* O catalán ''cigró'' (no a [[leguminosa]] homonima, ye o repui de leit dimpués de feito o [[formache]] u [[siero]]) tien como equivalents o grisón ''tsigrún'' y l'[[Alto Alemán]] ''ziger'' con significato de ''matón, callau''.
* En os Altos Pireneus ''pino'' ye un formache chicot de leit d'ovella u craba, y tien como equivalents o [[idioma lombard|lombard]] ''poína'', que ye un formache dulce. Derivan d'una hipotetica parabra celta *PINNA'', d'a radiz *''POP'', corradical d'o latín *''COQUERE''.
* L'aragonés ''sanxa'', o biarnés ''sanche'', ''sange'', o vasco ''santsa'', l'aranés ''santsa'', que ye un [[pozal]] pa muyir se relacionan con o [[dialecto engadín|engadín]] ''sañ'' ("baquero"), este con o celta *''san'' (muyir), a traviés d'un *''santika'' ("[[pozal]] pa muyir").
* O biarnés ''sout'', "zolle", con formas pareixitas en Lenguadoc, Delfinato y Savoya, deriva de SU-TEGE.
* En os [[Altos Perinés]] se diz ''talabén'' a la falsa entre o muro y a base d'o teito, en [[biarnés]] ''talabén'' ye una versant escarpatacon muita pendient d'un [[ribazo]], y tot ixo ye relacionato con o [[idioma bretón|bretón]] "[[frontera]]", venindo d'o galo ''*TALAPENNO'', "portalata", "frontera".
* O [[biarnés]] ''sout'' ("zolle") y formas pareixitas d'o Lenguadoc, Delfinato u Savoya provienen d'o celta ''Su-tege'' "[[zolle]]".
* O biarnés ''brusole'', ("rosata", "plebia fina") y o [[dialecto engadín|engadín]] ''brüza'' ("plevia fina") provienen d'un *''BRUS'' ("plevia suave").
* O biarnés ''porre'', ("protuberancia", "tumor", "bola de carne") o vasco, castellán y catalán ''porra'' y o engadín ''buorra'' ("branca gruesa", "torrueco", "pilota de nieu") provienen de ''*PURRA''/''*BORRA''.
* En os [[Altos Pireneus]] y Alta Garona "torrent" se diz ''nèste'', y en [[Vendée]] nète. Derivan d'o celta *NESTA, "rigachuelo".
* Parabras celtas d'os Alpes y Pireneus que se troban en tota Francia son derivatos de *KUMBA, *GRAVA, *RIKA, *BERTIO, *KLETA, *BANNO, *BIDLA, *PARIOLO, *LIGA, *SUDIA, *ULVA, *AGRANION, *ALIKA, *BRUKO, *VERNA, *GABELLA, *MULTON. De totas estas son representatas en catalán totas menos *RIKA y *ALIKA. En aragonés mancan os derivatos de *RIKA, *LIGA, *SUDIA, *ALIKA y *VERNA, y tamién os derivatos de *BERTIO, pero debioron existir en aragonés arcaico porque se troban iberorromance[[luengas ibero-romances|ibero-romanz]] antigo. En vasco de Navarra encara bi ha derivatos de *KUMBO, *GRAVA, *KLETA, *PARIOLO, *AGRANION y *GABELLA.
 
=== Substracto sorotaptico en os Pireneus ===
Linia 33:
* En biarnés ''lhèugue'' "puesto humido" deriva de *LUGINA, "[[paúl]]".
* En aragonés ''talaca'', en grisón ''talacc'', en [[Idioma rumán|rumán]] ''talanca'' u ''talanga'', en [[Idioma catalán|catalán]] de [[Mequinenza]] ''calaca'' y en [[Idioma vasco|vasco]] ''kalaxka''.
* En biarnés ''pàuto'' "moñiga" ye en os Alpes occidentals ''pauta'', ''pauto'' en [[idioma furlán|furlán]] ''paute'' "[[buro]]" , en [[Idioma italián|italián]] ''pantano'', en sobreselbán ''pultaun'' "[[balsón]]", y corresponen con o rumán ''balta'' "paúl" y l'[[Idioma albanés|albanés]] ''baltë'' "[[buro]]", probables derivatos d'un [[idioma daco|daco]]-[[idioma tradiotracio|tracio]] *BALTA, y relacionatos con o [[Idioma lituán|lituán]] ''bàltas'' "blanco" y o toponimo [[Mar Baltica]].
* O [[gascón biarnés|biarnés]] ''crep''/''grep'' "cascallo", "suelo pedregoso", "terreno yermo con mala calidat", "piedras pa esmolar" y l'occitán de Tolosa ''grep'' "fondón", corresponden a ''grape'' en a parla de [[Valais]], que se crei que vien d'o [[luengas iliriasiliricas|ilirio]] ''*krippa''/''*krippo'', "roca", "peña".
 
=== Substrato preindoeuropeu en os Pireneus ===
O substrato preindoeuropeu en os Pireneus ye representato més que més por as luengas vasco-aquitanas. Encara que en a [[provincia Tarraconense]] s'emplegase l'alfabeto iberico encara en o primer sieglo de romanización, bi ha una interpretación que diz que o iberico podió estar una luenga de relacions y comercio intertribals promovita por os griegos y fenicios y no ye seguro que estase vernacla en os Pireneus. Ye curioso notar que as parabras d'este grupo son diez vegatas més abundants que las parabras d'os dos anteriors grupos y que tamién se troban en a toponimia y vocabulario alpín.
* O basco ''harri'', ye en labedán ''garro'' "roca" y en biarnés ''carroc''. A evolución lochica en vasco ye +KARRI > +GARRI > harri.
* En vasco guipuzcuán ''arra-lasta'' "bloque", "troz de piedra" ye ''lastra'' en vasco bizcaín, y ''[[lastra (orografía)|lastra]]'' en aragonés, castellán y galaicoportugués. En ribagorzán ''[[lastra (orografía)|lastra|llastra]]'', ("penya tallata a pico"). En italián d'o norte, Alpes orientals se diz tamién ''lastra'' "lancha" y en Brescia ''lasa''. L'orichen ye *LASTRA "[[losa]]".
* En ansotán se diz ''[[magoría]]'' lo que en aragonés cheneral ye "[[fraga]]". ''Magoría'' ye un vasquismo con equivalent en vasco de Navarra ''maguri'', ''mauri'', ''mauli'', ''mahurri'', ''maurgi'', ''magauri'', ''mariguri'', en vasco bizcaín ''mauliki'', en [[astur-leyonés]] d'a Montanya cantabra ''mayueta'', ''maita'', en castellán d'a Riocha ''amayeta'', en [[Ariège]] ''amazuffa'', en catalán ''maduixa'' (''manduixa'' en mallorquín), en [[idioma lombard|lombard]] ''magiostra'', en furlán ''majostre'', totas derivan d'un MAGGIOTA, MAGIUSTA, con común orichen con como se diz chordón en [[idioma cheorchián|cheorchián]] (''maqwali'') y tamién en vasco, (''masusta'').
* O biarnés ''gabe'' "[[torrent]]", en Vaucluse ''gaudre'' con o mesmo significato pero en os Baixos Alpes ''canal entre dos propiedatz pa que se'n vaiga l'augua de plevia provién d'un hipotetico *GABATRO, GABARUS "[[rigachuelo]]".