Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Linia 18:
==Caracteristicas==
[[Imachen:127.Vió, ilesia.JPG|thumb|right|250px|O chicot e nisolato d'as localidatz d'istas valles permetió que Soraïhandy encara se-i trobás a ''faula'' bián viva. Enna imachen, a ilesia [[Vio]] (villeta d'a [[valle de Vio]]).]]
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay enno [[Sobrarbe]], e fa manifiastas belas carateristicas que tamián son definidoras de parlars bián descritos como o [[Bergotés]] u o [[
*Sistema d'[[articlo definito en l'aragonés|articlos definitos]] "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con presentación esporadica d'o masculino plural "'''es'''", anque menos
**''En brincó d'allá ta ro canto 'ra caseta''.
**''l'Asa 'ro capazo''.
*[[concordancia en l'aragonés|Concordancia]] de chenero e numero d'os participios con o sucheto dera frase, traza común con l'[[idioma occitán|occitano]] e tamián con o [[idioma catalán|catalán]] antiguo, enantes bián común como en tot o [[Sobrarbe]], agora cuasi una reliquia:
**''No as he bistas''
**''As bacas, ta ro prato que as son portiadas''
Linia 30:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
*Desaparición quasi de tot d'os [[adchectivo demostrativo en l'aragonés|demostrativo]]s sobrarbencos que decumentó Saroïhandy: si enantes feban "''aquels zagals''" en as dos valles agora se sient "''aquellos zagals''", menos de [[Nerín]], á'n que se
*Desaparición d'a [[preposicions en l'aragonés|preposición]] "'''dica'''", que Saroïhandy
*Soztitución sistematica d'o comparativo "'''més'''" e d'as suyas composiciós ("'''demés'''", "'''només'''"), que yeba bián regulars d'os tiampos de Saroïhandy en tot o [[Sobrarbe]], per as formas
**''Posa-me-ne una miqueta '''més''',
*Uso d'a locución "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] e [[sieglo XX|XX]] yeba tamián común d'as [[bergotés|valles de Broto]] e [[belsetán|Bielsa]]. A forma "'''á ormino'''", lur penetración en [[Sobrarbe]] Soraïhandy nomás que a trobó enna [[Ribera de Fiscal]] e ra valle de Broto no se-be ha decumentato nunca.
*Uso d'una forma de [[numerals en l'aragonés|numeral]]s indefinitos, enantes cheneral en tot o Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito '''bel''' achuntato con l'artiglo indeterminato '''un(o)''':
**''Bel uno sí que'n abrá''
**''Bels cuatre días dempués ya yeba muerto''
Linia 48:
**''No hi eba garra''
[[Imachen:114.Ilesia_de_Sercué.jpg|thumb|right|250px|A ilesia de l'espoblato de [[Sercué]], bián chicorrona como una cambra d'un piso enna capital, con [[Sestrals|as Sestrals]] de fondo.]]
*Grandismo retacul de l'adverbio de cantidat "'''guaire'''", que ya
**''No n'i eba guaires''.
**''¿Fa guaire tiampo d'esto?''.
*Conservación d'o quantitativo "'''prou'''", que se mantián en tota ra comarca,
**''Ya en hay prou''.
**''Yá prou grande''.
*Uso d'os adverbios '''antes''' u '''enantes''' con usos finament diferents: ''antes'' (per o regular,
**''O puant o rematón '''d'antes''' que no ra carretera''.
**'''''Enantes''' no caleban tantos diners ta vivir''.
Linia 62:
*Emplego d'a doble negación, cheneral en aragonés, tamián a particla "no" en frases de comparativo, e l'adverbio "nunca" con sentito absoluto e tamián de "bela begada":
**''Ni un palmo (de) tierra no teneba''
**''Os
**''Si nunca cadises ta l'augua''
*Existancia de formas de pronombres/adverbios
**''-'''
**'''''Cuáns''' iban, de soldatos?''
**''Ixe altro no en tian '''tans''', de diners.''
**'''''Tan''' si plora como si no plora.''
:En ixa mesma
==Pardicularidatz verbals==
[[Imachen:Present bebo ser Balle de Bio.JPG|thumb|right|100px|'''Fig. 2'''. O [[present d'indicativo en l'aragonés|present d'indicativo]] d'o verbo "'''estar'''", enna forma suya actual (grafía de Uesca).]]
*Como en buena cosa de [[Sobrarbe]], defuera de bells puestos an que a luanga ye més viva [[Chistau]] u [[A Fueba]], u mellor conservata, [[Bielsa]] u [[Tella]], hai perduga muderna d'a desinencia en '''-z''' d'a 2ª presona d'o plural d'o presente d'indicativo, en
*Mesma tendencia que o [[belsetán]], o [[chistabín]] e as parlas de [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]] e [[aragonés de Tella|Tella]] de fer as primeras personas d'o [[pasato imperfecto d'indicativo en l'aragonés|pasato imperfecto d'indicativo]] con desinencia pardicular en "'''-e'''": ''yo febe'', ''yo baixabe'', ''yo m'atabalabe'', ''yo dormibe''. En Puértolas yá pasible de sentir de manera ultralocal as formas con [[metatesi]] vocalica (u asimilación d'altras formas personals) enna desinencia d'os verbos d'a primera conchugación, anque no ye guaire significativo: ''yo camineba'', ''yo carranyeba'', as qualas conviven en chunto con d'as anteriors.
Linia 113:
*As mesmas formas pronominals, quan que ban enna zaga d'o verbo, montan a seguancia clasica de l'aragonés: OD+OI+RVb, que comparden os dialectos més occidentals, como ro [[Aragonés cheso|cheso]]:
**''Méte-'''lo'''-'''te''' enna capeza''.
*Ixe orden clasico aragonés d'os pronombres yeba bián representato enantes, agora yá desconoixito ta os més
**''Ya '''o me''' dicioron'' ([[Jean-Joseph Saroïhandy|Saroïhandy]])</br>''Ya '''me lo''' dición'' (actualidat).
Linia 123:
Iste caracter ya compartito per o [[idioma catalán|catalán]], l'[[idioma occitán|occitano]] e o [[idioma francés|francés]], e segundariament ya tamián una d'as caracteristicas més enradigadas enno [[charrar baturro|castellano baturro]] (dialecto castellano d'Aragón), per o sustrato d'aragonés que éste tián.
*Emplego como complemento [[locativo]] enos verbos de mobimianto, exclusivament como pronominalización d'o puesto de partida d'ixe
**''Se''''n''' ba ra memoria''.
**''Bién-te-'''ne''' ta ra casa''.
*Uso como partgla entrodutoria d'una frase de
**''¡'''En''' fayó tanto '''de''' mal!''.
**'''''En''' tianen muchisma '''de''' pasión''.
Linia 136:
===IBI===
[[Imachen:96.Congosto d'as Cambras - Cambras y esplugas.JPG|thumb|right|220px|O [[congosto d'as Cambras]], que ciarra ra valle de Fanlo de l'exterior, no tenió garra infraestrutura biaria dic'a decada de 1940. Iste yá una d'as razós de l'aislamiento d'istas valles.]]
*Os derivatos d'o locativo latino ''IBI'' adotan en este parlar as formas "'''i (hi)'''", "'''ibi'''" e "'''be'''", no
**''No se '''i''' pued ir'' = ''No pued ir-se-'''be'''''.
Iste emplego
*''Baixa-te-'''be'''''.
*''Yo no '''ib''''iré''.
Linia 145:
*''-Bés-te-'''be'''''</br>''-¡Bés-'''be''' tú''!
Asinas pues, s'
*''Nomás n''''ibi''' eba uno''.
*Saroïhandy tamián
==="''Régimen''" preposicional===
Linia 161:
*Como yá regular en [[Idioma aragonés|aragonés]], i hai vocals inicials etimolochicas que se piarden en prenunciar, especialment quan que ra parabra yá puasta detrás d'otra que tienga una vocal: ''No m'has quiesto ascuchar'' [nomaskjést'''os'''kutʃár], ''Ya m'han dato estudio'' [jamandát'''os'''túdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
*Prenunciación d'a "-r" enna coda d'os
*Vocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" enno grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[valle de Broto|Broto]] ta Boltanya: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
*Deformación d'os diftongos aragoneses en ''-ue-'' e ''-ie-'', derivatos d'as vocals ''E'' e ''O'' largas latinas, ta formas como '''-ua-''' e '''-ia-''' (que no son As de vertaderas, si que vocals transicionals que os parladors identifican como E). Ista tendencia que pareixe que estió cheneral en os primeros sieglos d'evolución de l'[[Idioma aragonés|aragonés]], fendo-se cheneral d'o [[Condato d'Aragón|
**''F'''ia'''sta'' [fiɶsta], ''[[güella|g'''ua'''lla]]'' [ɣwáʎa], ''d'''ia'''nt'' [diɶn], ''cal'''ia'''nt'' [kaliɶn], ''g'''ua'''mbra'' [(ɣ)wámbra], etz.
**En contraposición d'o [[belsetán]] e [[chistabín]] ''f'''ie'''sta'' [fiésta], ''g'''üe'''lla'' [ɣwéʎa], ''d'''ie'''nt'' [dién], ''cal'''ie'''nt'' [kalién] e ''g'''üe'''mbra'' [(ɣ)wémbra].
|