Diferencia entre revisiones de «Prencipau de Moldavia»

Contenido eliminado Contenido añadido
en a Moldavia meyeval teneban "redoladas", curioso
 
Sin resumen de edición
Linia 51:
 
Inicialment o Voivodato de Moldavia comprendeba tamién [[Basarabia]] y [[Bucovina]], que alavez encara no se deciban asinas, car estas dos rechions fuoron perditas debant d'os imperios de creixent poder [[Imperio Ruso|Rusia]] y [[Imperio Austriaco|Austria]], y d'astí que lis cambeasen o nombre. O que quedaba d'a Moldavia orichinal s'unió en [[1859]] con [[Vlaquia]] formand asinas un nuevo estato, o [[Prencipato de Rumanía]], reconoixito como independient en [[1878]] y que esdevinió reino en l'anyo [[1881]].
 
== Historia ==
Quan a invasión mongola d'Europa Oriental muitos [[cumans]] y [[alans]] se refuchioron en l'actual Moldavia mirando a protección d'[[Hongría]] y convertindo-se a lo catolicismo, (se creyó a [[diocesi]] de [[Diocesi de Cumania|Cumania]]), manimenos os [[Imperio Mongol|mongols]] sozmetioron a tributo a las tierras de l'actual Moldavia a l'igual que muitas tierras d'Europa Oriental.
 
En 1299 os mongols renuncioron a controlar Moldavia. Quan os mongols-tartres rebloron, os reis d'Hongría querioron asegurar as mugas carpaticas y influyoron en o proceso de formación d'os principatos [[vlacos]] de Vlaquia y Moldavia, con una clase dirichent orichinaria de la versant occidental d'os Carpatos, en o primer caso de [[Fagarax]] y en o segundo de [[Maramurex]]. Moldavia yera primero baixo tutela ongara pero Bogdan se'n fació independient en 1359 esdevenindo o primer [[Boibod]]. Moldavia fació rolde con Polonia. [[Suceava]] será a [[seu bispal|seu]] d'un [[bispe metropolitán|metropolitán]] ortodoxo dende [[1400]].
 
Os turcos otomans encomenzoron a atacar ya en 1420, pero no yeran una amenaza pa o control d'o país dica 1453, quan yeran unitos a los [[tartres de Crimeya]]. En 1456 sozmeten a tributo a Moldavia.
 
O boibod [[Esteban lo Gran]] se niega a pagar tributo en [[1472]] y luita contra os otomans, posando-se baixo sobiranía de [[Matías Corvín]] en 1475, manimenos en 1480 ha de pagar un tributo mayor. En 1538 os otomans s'anexionan [[Buchac]], on establirán [[nogais]], ye o principio d'un proceso demografico que fará que os moldavos sigan minoritarios en o sud de Besarabia.
 
=== Dominio Otomán ===
O rechimen otomán no suposó una ocupacion melitar de tot o principato, pero os otomans cosiraban o nombramiento de [[voibod]]z. Os vlacos se rebelan contra os otomans con [[Mihai Viteazu]] ("Miguel o valient", "Miguel o bravo"), que estando voibod de Vlaquia en [[1593]], prene o control de [[Transilvania]] en [[1599]] y se fa nombrar voibod de Moldavia en 1600, pero os [[Imperio Austriaco|autriacos]] esclafan a revuelta vlaca en 1601.
 
Dende o [[sitio de Viena]] en 1683 os otomans encomienzan a reblar en Europa debant d'o [[Imperio Austriaco]] primero y dimpués debant d'o [[Imperio Ruso]]. Os otomans pretenden reforzar as suyas posicions en Moldavia y Vlaquia y sostituyen os voibodz por hospodars [[fanariotas]], griegos de Costantinoble. Os hospodars son nombratos dreitament por o soldán por tres anyatas. O rechimen fanariota ye a saber-lo d'explotador.
 
Os exercitos rusos entran por primera vegata en Moldavia en a decada de 1760. Os rusos conquieren temporalment [[Buchac]], Moldavia, Vlaquia y en 1772 entran en Bulgaria. O [[tractato de Küçuc-Kaynarca]] en 1774 atorga a lo zar de Rusia o dreito d'advertencia a lo soldán sobre Moldavia y Vlaquia. O tractato permitió que os boyardos feudals vlacos obtiengan en 1802 que os hospodars fuesen nombratos por siet anyatas y que a destitución y nombramiento se fese d'alcuerdo con os gobiernos otomán y ruso.
 
En o contexto d'os repartos de Polonia permiten que Austria ocupe como compensación en 1775 o norte de Moldavia, zona que esdevién [[Bucovina]] y on plega población rutena (que se fa mayoritaria en o norte) y poblacions alochenas (asquenazís, alemans, polacos, hongaros, etz..). En o periodo austriaco a ciudat de Cernovtsi será un foco de cultura alemana.
 
En 1787 a guerra entre rusos y turcos fa que en 1792 os otomans cedan os territorios a l'este d'o Dniéster, con o que Moldavia se fa bueganta con o Imperio Ruso. En 1806 as tropas rusas con enchaquia d'a distitución de l'hospodar de Vlaquia. Os rusos invaden os principatos y por o tractato de Bucarest en 1812 Rusia obtién Besarabia, (a Moldavia a l'este d'o Prut, con a rechión de Buchac poblata por [[nogais]]). Os rusos mantendrán o poder de Besarabia dica a primera Guerra Mundial, farán os [[nogais]] se'n vaigan y deixarán que se s'establixcan poblacions alochenas: [[bulgaros]], [[gagauces]], [[alemans d'a Mar Negra]], etc....
 
=== Entre rusos y otomans ===
Os principatos de Moldavia y [[Vlaquia]] esdevinioron estatos tampons entre os dos imperios. En Besarabia encomenzó una campanya de rusificación con a colaboración d'o clero ortodoxo. En 1821 i habió una revuelta en os principatos obra de Tudor Vladimirescu, que dende Oltenia ye a la cabeza d'una revuelta social y nacional y tamién obra d'una sociedat secreta griega con base en Odesa que prebaba de liberar a los ortodoxos d'os Balcans. Os rebels Vlacos en Bucarest dan la culpa d'a situación a los fanariotas.
 
Os otomans tornan a controlar a situación pero o rechimen [[fanariota]] ya ha deixato d'existir. A convención d'Akkerman de 1826 entre rusos y turcos sustituye o estatuto por un condominio: os hospodars autotonos serán esleitos por siet anyatas y sozmesos a l'aprobación d'o soldán y o zar. En 1827 os rusos y turcos tornan a estar en guerra dica que o [[tractato d'Andrianoplin]] en 1829, que adchudica as bocas d'o Danubio a Rusia y cambeya o estatuto d'os prencipatos, que serán gobernatos por principes vitalicios e prenen autonomía administrativa total.
 
A més os reglamentos organicos de 1830 preveyen que cada principato tienga una Constitución aprobata por San Petersburgo y Estambul y dimpués por l'Asambleya (De propietarios). O nuevo rechimen se posa en marcha mientres as tropas rusas ocupan Moldavia y Vlaquia (y evacuarán en 1834). Os principes gobiernan d'astí enta debant cosiratos por os consuls de Rusia.
 
En abril de 1848 o principe Sturza de Moldavia supera tres días achitación social en Iasi, pero en Bucarest esclata en chunio una revolución que obliga a lo principe Bibescu a formar un gobierno provisional.
 
As tropas rusas entran en Moldavia en chulio, y en septiembre tamién en Vlaquia chunto con os otomans. A convención ruso-otomana de Balta-Liman de mayo de 1849 suspende os reglamentos organicos y fa tornar a lo sistema de nombramiento d'os hospodars.
 
=== Unión de Moldavia con Vlaquia y autonomía ===
En 1853 os rusos tornoron a invadir Moldavia y Vlaquia, o [[Imperio Otomán]] lis declaró a guerra y dimpués facioron o mesmo Francia y Gran Bretanya, que no quereban que o [[Imperio Ruso]] sustituise a lo Imperio Otomán como potencia que dominaba a zona. As potencias ocidentals atacan Crimeya y prenen [[Sebastopol]]. Por o [[Tratato de París (1856)|Tratato de París]] de [[1856]] Rusia entrega as bocas d'o Danubio a lo Imperio Otomán y cede bels territorios esgallatos de [[Buchac]] (Besarabia d'o Sud) a lo prencipato de Moldavia pa que tienga salita a la Mar Negra. S'alcuerda que o estatuto d'os principatos siga redefinito por una conferencia internacional. Tanimientres os Reglamentos organicos, permiten que i haiga unas esleccions en 1857: os unionistas ganan tanto en Moldavia como en Vlaquia. A convención de París de 1858 opta por o compromís que os principatos unitos de Vlaquia y Moldavia tiengan cadagún un prencipe autotono, un gobierno, una asambleya, con un tribunal de chusticia común. Pero en 1859 as dos asambleyan esleyen por unanimidat a lo mesmo principe [[Alexandre Ion Cuza]]. A unión ya ye un feito, y lo Imperio Otomán lo reconoixe en 1861.
 
[[Alexandre Cuza]], que ha recibito una educación francesa, fa prener una constitución bonapartista y preba de modernizar o país, por o que una coalición de liberals y conservadors l'obliga a abdicar en 1866. Ion Bratianu convence a l'alemán [[Carl Von Hohenzollern-Sigmaringen]] que accepte o puesto de principe y ye proclamato en mayo de 1866. con o nombre de Carol I. Se aprueba una nueva Constitución en chulio y lo nombre de Rumanía se fa oficial. O soldán da a suya aprobación en octubre.
 
=== Moldavia en a Independencia de Rumanía ===
[[Carol]] I yera parient d'o emperador d'[[Imperio Alemán|Alemanya]] y veyeba o basallache con o Imperio Otomán un anacronismo. Quan en 1877 se producen as [[mortalera (delito)|mortalera]]s en Bulgaria, Rusia ataca a lo Imperio Otomán con l'aduya de Rumanía. Por o tractato de Berlín de 1878 Rumanía cede a Rusia a parte de Buchac que serviba d'acceso a la mar y recibe en compensación Dobrucha, que en o Imperio Otomán no feba parte de Vlaquia. O reconoiximiento d'a independenzia total ye en 1880, dimpués d'una revisión d'a Constitución de 1866, on i heba un articlo que deciba "només que os forans de relichión cristiana pueden obtener a cualidat de rumans", principio que yera incompatible con a presencia de muitos musulmans en Dobrucha (turcos, tartres y nogais). [[Carol I]] fue coronato rei de [[Rumanía]] en mayo de 1881. A ilesia ortodoxa rumana esdevién una ilesia autocefala en [[1885]] con a [[seu metropolitana]] en Bucarest.
 
=== Primera Guerra Mundial ===
Quan esclata a primera Guerra Mundial yera neutral, pero en octubre de 1814 muere Carol I y lo sucede o suyo sobrín Ferrando I, y os dirichents de Rumanía son seducitos pa entrar en a guerra. Os Imperios centrals prometen Besarabia si Rumanía participa en o suyo bando, os aligatos prometen Transilvania. Rumanía apuesta por o bando aligato en 1916 por a promesa d'una muga muito ocidental con Hongría, a linia Debrecen-Szeged. O [[27 d'agosto]] Rumanía declara a guerra a [[Austria-Hongría]] y as suyas tropas invaden Transilvania entrando de Brasov d'on fuyen os hongaros. Manimenos en setiembre as tropas rumanas han de fuyir chunto con 80.000 [[vlacos transilvans]].
 
Dimpués os imperios centrals lanzan una contraofensiba contundent y prenen Bucarest en aviento de 1916 ocupando Vlaquia y Dobrucha. O gobierno rumán se refuchia en [[Iasi]] y conserba Moldavia con l'aduya d'exercitos rusos. Dimpués d'a revolución d'octubre Rumanía ye aislata y ha de firmar un armisticio con Alemanya y Austria-Hongría en Focsani o 9 d'aviento de 1917.
 
Manimenos en [[Kichinev]] s'establix a [[Republica democratica de Moldavia]], que proclama a suya independencia en 1918 y dimpués a unión con Rumanía en abril. Por o [[tractato de Brest-Litovsk]] o 3 de marzo de 1918 Rumanía se queda de tot ya sin aduya rusa y as potencias centrals tornan a atacar-la. Por o [[tractato de Bucarest]] d'o [[7 de mayo]] de 1918 Rumanía ha de ceder [[Dobrucha]] d'o sud (cuadrilatero de Silistra) y 170 lugars d'os Carpatos a Hongría. Vlaquia sigue ocupata y ha d'abastir de trigo y petrolio a Alemanya y Austria-Hongría.
 
L'[[armisticio de Villa Giusti]] o [[3 de noviembre]] fa que s'esboldregue o [[Imperio Austro-Ongaro]]. O gobierno rumán aguarda dica o 10 de noviembre pa continar as hostilidatz en o zaguer inte. O [[15 de nobiembre]] os rumans invaden [[Transilvania]]. O 28 de noviembre [[Bucovina]], que heba estato una posesión austriaca, demanda a unión con Rumanía. O [[1 d'aviento]] de 1918 os [[vlacos de Transilvania]] y d'Hongría se reunen en [[Alba Iulia]], se constituyen en asambleya y esleyen un Gran Consello nacional que o día 14 demanda a unión con Rumanía. Os [[saxons transilvans|saxons]] s'achuntan o [[8 de chinero]] de [[1919]]. O 24 d'o Parlamento de Bucarest ratifica totas as decisions de unión, encluita a de Besarabia, no reconoixita por a URSS.
 
En 1919 o [[Tratato de Saint-Germain-en-Laye]] con Austria confirma a unión de Bucovina, y o tracto de Neuilly con Bulgaria confirma que [[Dobrucha]] d'o sud (Cuadrilatero de Silistra) perteneix a Rumanía. A muga con Hongría y o [[Reino d'os Serbios, Crovates y Eslovens]] queda por definir y se resolverá en o [[Tratato de Rianón]], en o que [[Transilvania]], Crisana y a metat d'o [[Banato]] pasarán a Rumanía.
 
=== Moldavia en a Gran Rumanía d'entreguerras ===
En a Gran Rumanía os rumans representaban o 72 % d'a población, y en Moldavia i heba minorías como os [[changos]], os [[alemans d'a Mar Negra]], [[Ucraineses]] (en Bucovina d'o norte), rusos (en [[Besarabia]]), "[[nogais|tartres]]" (en Besarabia), y a mayor parte d'os chodigos de Rumanía. En 1919 Rumanía firmó o tractato de Minorías establito por a conferencia de paz y unas garantías pa as minorías s'incluyoron en a constitución de 1923. Manimenos a democracia rumana se desfació y os dreitos a las minorías no siempre se respetoron. Bi habió un periodo reformador con leis agrarias.
 
=== A segunda Guerra Mundial ===
En setiembre de 1939 Rumanía se declaró neutral, pero acollió a lo gobierno polaco d'o exilio y 100.000 refuchiatos [[polacos]]. Dende o [[23 d'agosto]] o protocolo secreto d'o Pacto chermano-sovietico permitió que a URSS invadise Besarabia. O [[26 de chunio]] de 1940 a URSS adreza un ultimatum en o que desiche a cesión de Besarabia y tamién de Bucovina d'o Norte, que no yera mencionata en o protocolo.
 
A ocupación sovietica ye inmediata en Besarabia central esdevién a [[Republica Socialista Sovietica de Moldavia]] chunto con [[Trasnistria]], os atros territorios de Besarabia y Bucovina d'o Norte s'adiben a la Republica Socialista Sovietica d'Ucraína.
 
En chunio de 1941 dimpués de bellas crisis politicas Rumanía entra en guerra contra a [[URSS]] fendo liga con Alemanya. [[Besarabia]] y [[Bucobina]] son recuperatas y s'adibe a Rumanía o destrito de [[Yedisán]] con [[Odessa]], manimenos a derrota en [[Batalla de Stalingrado|Stalingrado]] fa que en abril de 1944 o exercito royo sovietico siga ya en a muga de Rumanía, que ye invadita ya o [[20 d'agosto]]. O [[23 d'agosto]] un golpe d'estato da o poder a lo rei Miguel, que deposa a Antonescu y fa que Rumanía cambeye de bando, declarando a guerra a Alemanya y Hongría.
 
L'armisticio de Moscú d'o [[12 de setiembre]] estipula que a URSS conservará Besarabia y Bucovina d'o Norte, feito ratificato por o tractato de Paris d'o [[10 de febrero]] de 1947. Este armisticio atorga totz os poders a las fuerzas sovieticas d'ocupación.
 
=== O periodo comunista ===
A URSS fa que se creye un gobierno comunista en Rumanía, que esdeviene un estato [[estato satelite|satelite]] d'a URSS y a rechión rumana de Moldavia tendrá una historia común con as atras rechions.
 
En a parte de Moldavia anexionata de nuevo a la URSS a situación será diferent. En as primeras anyatas d'a postguerra o stalinismo fació deportacions ta Siberia y Asia Central y mortaleras de población moldava como en atros países ocupatos fació con polacos, tartres, alemans, etc....
 
O rechimen stalinista trayó nuevas poblacions ucranianas y rusas, que en 1989 yeran o 27 % d'a población. Os rusos y ucranians controlaban l'administración y lo partito comunista moldavo.
 
L'amostranza en rumán rebló debant de l'amostranza en ruso, que yera a luenga oficial d'a republica dica 1989. A propaganda y a educación sovietica prebó de fer que os moldavos no se considerasen rumans imposó un [[secesionismo lingüistico]] y tamién contribuyó a dar prestichio a la luenga y cultura rusa, y encara muitos moldavos etnicos prefieren parlar ruso que charrar moldavo, y ye a luenga que amuestran a los ninos. En as ciudatz grans o uso d'a luenga rusa ye o predominant.
 
A primera manifestación nacionalista moldava en a Republica Moldava, en marzo de 1989 estió a publicación d'o diario ''Glasul'' en caracters latins. Dende 1991 l'alfabeto latín ye l'oficial.
 
=== Independencia d'a Republica de Moldavia ===
En chulio de 1990 o parlamento proclamó a sobiranía de Moldavia, y en agosto os [[gagauces]] proclamoron a republica de Gagaucia, y os rusos d'a marguin ezquierda d'o Dniéster proclamoron a independendia de [[Transdniestria]].
 
O [[27 d'agosto]] de 1991 Moldavia proclamó a independencia y en aviento [[Mircea Snegur]] fue esleito president. A fins de 1991 esclata a guerra entre moldavos y rusos d'a marguin ezquierda d'o [[Dniéster]]. En chulio de 1992 os presidents Snegur y Eltsin plegoron a un alcuerde que estipulaba que Transdnistria permaneixería en Moldavia y que os rusos tendrían un estatuto especial y que en caso que Moldavia s'adibise a Rumanía os rusos de Transdnistria poderían definir ellos mesmos o suyo futuro. En octubre de 1992 Ucraína y Moldavia firmoron un tractato que reconoixe as mugas como de pa cutio, (o que significaba que Transdnistria no s'adhibiría a Ucraína).
 
[[Categoría:Historia de Moldavia]]