Diferencia entre revisiones de «Tren»
Contenido eliminado Contenido añadido
conect --> connect |
clean up and re-categorisation per CFD, replaced: qualo → cual (2), bells → bels (6), más → mas (28), á → a, etz → etc, Scie → Cie, qua → cua (21), tz → z (4), ze → ce (3) Etiqueta: Revertido |
||
Linia 12:
A propulsión d'o tren puet venir d'una u cuantas [[locomotora]]s u de unidaz multiples autopropulsatas con [[motor]]s individuals. A mayor parti d'os trens modernos son propulsatos por locomotoras con [[motor Diesel]] u por [[electricidat]] a traviés de linias electricas situatas sobre a vía u en rails adicionals. Sindembargo, historicament (dende principios d'o [[sieglo XIX]] dica metat d'o [[sieglo XX]]) as [[locomotora de vapor|locomotoras de vapor]] dominaban o panorama ferroviario. Encara que menos emplegatas, tamién bi ha atras fuents de propulsión posibles (caballos, cordons, gravedat, pneumatica y turbinas de gas).
Historicament, o ferrocarril estió una ferramienta fundamental en os
Tamién estió important o ferrocarril en o proceso d'a [[Colonialismo|colonización]] d'[[Africa]] luego d'o [[Congreso de Berlín]] en [[1885]] que partió o continent entre as potencias europeas. Asinas, o [[Reino Uniu]] principió un ferrocarril que miraba que dende [[Echipto]] plegase dica [[Sudafrica]], trescruzando Africa de norte enta sud; o prochecto colonialista de [[Francia]] preteneba colonizar dende [[Senegal]] dica [[Chibuti]], d'este enta ueste. Encara que Francia no construyó finalment dengún ferrocarril, sí que en construyó o Reino Uniu, dende Echipto dica [[Sudán]] y dende Sudafrica dica [[Rodesia]] (hue [[Zimbabwe]]), encara que tamién fació un uso intensivo d'o [[transporte maritimo]] dende a [[India]] dica [[Malta]] y [[Chibraltar]] a traviés d'a [[mar Roya]] y d'o [[canal de Suez]].
Antiparte, os trens estioron en a segunda mitad d'o [[sieglo XIX]] y en a primera mitad d'o [[sieglo XX]] ferramientas de muita importancia ta la planificación d'as operacions militars en as [[guerra]]s, estando a [[Primera Guerra Mundial]] a primera guerra d'importancia a on se fació un emplego intensivo d'o medio de trasporte ferroviario ta tropas y equipo militar, encara que en a [[Guerra Austro-Prusiana]] o Exercito de [[Prusia]] ya desplegó as suyas tropas en [[Silesia]] contra l'[[Imperio Austrohongaro]] a traviés d'o denso rete ferroviario alemaán en ixe inte. Asinas, bellos países, como [[Rusia]] u mesmo [[Espanya]], establioron ampladas de vía diferents d'o estándard europeu, ta fer
A presenza d'o ferrocarril en [[Aragón]] principió en a segunda mitad d'o [[sieglo XIX]], en trobar-se o territorio aragonés en meyo d'o camín dende a [[Capital (politica)|capital]] d'[[Espanya]] y as dos rechions
== Propulsión ==
[[Imachen:v43.jpg|left|250px|thumb|V43, una [[locomotora eletrica]] [[Hongría|ongara]] emplegata ta un servicio de pasachers.]]
Os primers trens funcionaban con cordons tiratos por a mesma fuerza d'a gravedat u por [[caballo]]s, pero ya en os primers anyos d'o [[sieglo XIX]]
A tracción electrica ofrexe un baixo coste por kilometro de operación d'o tren, encara que tien un gran coste inicial ya que bi ha que eletrificar as linias. Como lo coste por kilometro d'os trens electricos ye mayor, no gosan emplegar-se tanto en grans distancias, de fueras d'o caso d'os trens d'alta velocidat.
Linia 29:
=== Trens de pasachers ===
[[Imachen:InterCity2 - passenger car interior.jpg|right|thumb|250px|Interior d'un tren de pasachers de luenga distancia en [[Finlandia]].]]
Un tren de pasachers ye aquel que encluye vehiclos especialment habilitatos ta transportar personas que reciben o nombre de [[coche (ferrocarril)|coches]], encara que antiparte ixe tren encluya tamién vagons ta o transporte de mercaderías. Os trens de pasachers viachan entre dos [[gara]]s, a on que os pasachers pueden baixar-ne y puyar-ie, y os suyos coches son
Muitos d'os
==== Trens de luenga distancia ====
[[Imachen:Shinkansen 500 Kyoto 2005-03-19.jpg|thumb|250px|right|O tren [[Shinkansen]] [[Chapón|chaponés]], un tren d'alta velocidat.]]
Antiparte, os trens de luenga distancia son trens que viachan entre cuantas ciudaz y/u rechions en l'interior d'un país, encara que a vegatas tamién trescruzando cuantos países en as rotas internacionals; gosan fer o suyo recorrito sin fer muitas paratas intermedias, fendo asinas
Istos trens a sobén tienen un vagón restaurant a on os pasachers pueden minchar mientres a [[durada]] d'o viache. Os trens que viachan de
===== Trens d'alta velocidat =====
:''Ta
[[Imachen:Velaro RUS Innotrans 2008.JPG|thumb|250px|[[Velaro]] [[Rusia|ruso]] tren de pasachers d'alta velocidat (formato de multiples unidaz).]]
Una categoría de trens de pasachers de luenga distancia que ye creixendo a-saber-lo ye la d'os trens d'alta velocidat. Por un regular istos trens plegan a
O tren
Por un regular os trens d'alta velocidat son muit competitivos con atros [[medios de transporte]] en destins con distancias de menos de 3 u 4 horas (eixemplo [[Tokyo]] – [[Osaka]] en Chapón, 500 km, 2h 30 min u [[París]]- [[León del Roine]] en Francia, 500 km, 2 h) en zonas con alta [[densidat de población]], pero a sobén o transporte aerio tiene ventalla en viaches
Os trens muit rapedos son a vegatas [[tren pendular|pendulars]], como lo [[Advanced Passenger Train|APT]], o [[Pendolino]], u o [[Talgo]]. Os trens pendulars fan que os coches s'enclinen una mica en as curvas, reducindo as [[fuerza g|fuerzas g]] y premitindo asinas prener as curvas con mayor velocidat a la vegata que os pasachers tienen una mayor comodidat.
Linia 59:
==== Trens de redolada ====
[[Imachen:Ut 440R Silla.jpg|thumb|250px|Un tren de redolada ([[Serie 440 de Renfe|serie 440]] de [[Renfe]]) en [[Valencia]].]]
:''Ta
Os trens de redolada u trens urbans son trens de curta distancia que premiten unir as grans ciudaz con os suyos [[barrio]]s y ciudaz dormitorio, u con a suya redolada en cheneral. A suya [[velocidat]] ye entre os 50 y os 200 km/h y tienen horarios fixos y regulars.
=== Trens de mercaderías ===
:''Ta
[[Imachen:WCML freight train.jpg|250px|left|thumb|Un tren de mercaderías [[Reino Uniu|britanico]].]]
[[Imachen:BNSF 5350 20040808 Prairie du Chien WI.jpg|left|250px|thumb|Tren de mercaderías en [[Estaus Unius]].]]
[[Imachen:319 408 Barracas.jpg|250px|left|thumb|mercaderías en [[Barracas]], amán de [[provincia de Teruel|Teruel]].]]
Un [[tren de mercaderías]] ye un tren que s'emplega nomás ta o transporte de mercaderías u materials d'un puesto t'atro y que nunca no s'emplega ta transportar pasachers. Gran parti d'o transporte mundial de mercaderías se fa por tren y en países como os [[Estaus Unius]] o rete de ferrocarril s'emplega
Con una buena organización, o transporte de mercaderías ferroviarias puet estar muit economico y muito
A mayor desventalla d'o transporte ferroviario de mercaderías ye a suya manca de flexibilidat, en depener d'una vía fixa. Por ista razón o ferrocarril ha ito perdendo muita d'a suya capacidat de transporte en favor d'a carretera. Muitos gubiernos son mirando de empentar o transporte en tren de mercaderías, debito a los suyos beneficios.
Bi ha muitos tipos diferents de trens de mercaderías, que s'emplegan ta portiar diferents tipos de mercaderías, con diferents tipos de [[vagón|vagons]]. Un d'os tipos
Iste tipo de tren ha substituyiu
En
Bi ha muitos atros tipos de vagons especials ta transportar mercancias como por eixemplo autos. Tamién existen vagons [[refrigerador]]s que premiten lebar comida u chelo, u vagons contenedor que premiten transportar tot tipo de materials [[liquido]]s y [[gas]]es. Minerals como lo [[carbón]] se leban en vagons especials que premiten cargar y descargar rapedament.
A vegatas,
== Historia ==
:''Ta
=== Etimolochía ===
A parola "tren" viene de l'antigo [[idioma francés|francés]] ''trahiner'', que a la vegata deriva d'o latín ''trahere'' que significa "tirar", "rastrar". Ye
=== Posible orichen ===
[[Imachen:HorseRailway-1-.jpg|250px|thumb|Caballo tirando d'un vagón sobre vías en o [[sieglo XVIII]].]]
L'orichen de l'actual ferrocarril pareixe que se puet trobar en as carreras d'a ciudat d'[[Ur]] en [[Mesopotamia]], en a [[Edat Antiga]]. Os carros que i pasaban feban sulcos paralelos en o terreno. A escape os habitants d'a ciudat pararon cuenta que
=== Desarrollo d'o ferrocarril ===
[[Imachen:Locomotora de vapor.jpg|thumb|250px|As locomotoras de vapor ''Escatrón'' y ''Aragón'' (preservadas por l'[[AZAFT]]) en pasando por [[Ayerbe]].]]
No se sape quí instaló a primera vía, pero en o [[sieglo XVI]] ya s'emplegaban en as [[mena]]s d'[[oro]] de [[Transilvania]], habendo sobrevivito
En
Asinas pues, seguntes os nuestros actuals conoiximientos, pareixe que a ideya de fer un camín especial ta que cerculasen os carros amanixió en [[Mesopotamia]] y que o emplego d'as ruedas sobre rails estió ideya d'un alemán desconoixito. Mientres tot o [[sieglo XVIII]] se construyoron numeroros ferrocarrils meneros, principalment en [[Galas]] y o nord-este d'[[Anglaterra]].
Linia 106:
Por ixas envueltas yeran caballos os que rastraban os vagons con a carga por unos rails. O tren moderno apareixe a partir d'a ideya de substituyir a tracción animal por una maquina.
Ye en o [[sieglo XIX]]
=== Historia d'o ferrocarril en Aragón ===
[[Imachen:Estación de Campo Sepulcro (Zaragoza).jpg|thumb|250px|Antiga gara de Campo Sepulcro en [[Zaragoza]]]]
En principiar o [[sieglo XX]] Aragón ya teneba
Manimenos con os ferrocarrils no plegó lo desarrollo economico a curto plazo a Aragón, habendo-ie graves crisis como la que escaició [[1866]],
O ferrocarril plega ta [[Uesca]] en setiembre de [[1864]],
[[Imachen:Estación de Barbastro (1915).jpg|thumb|250px|Gara de [[Balbastro]] en [[1915]].]]
O prochecto d'a linia Madrit-Zaragoza se fa a la fin en [[1851]], dentrando en Aragón por a val d'o [[río Xalón]]. A linia, que se financió con capital francés, plega ta [[Alfama d'Aragón]] en 1863, inaugurando-se en mayo d'ixe mesmo anyo.
En l'anyo [[1884]] s'amillororon as comunicacions con a ciudat de Barcelona
Ye important destacar tamién o ferrocarril que n'iba enta [[Francia]], a linia de [[Canfrán]] u
O ferrocarril central d'Aragón completaba o rete ferroviario aragonés a finals d'o sieglo XIX. Iste ferrarril, construito con capital belga, saliba dende Calatayú y plegaba dica [[Valencia]]. Tamién existiban os ferrocarrils de vía estreita como los que iban dende [[Carinyena]] dica Zaragoza con 45,2 km de longaria u entre [[Corz (Navarra)|Corz]] y [[Borcha]] con 17 km.
En total yeran 707 km de ferrocarrils d'amplo normal os que bi heban en l'anyo [[1900]] y atros 183 km
Con o principio d'o nuevo sieglo se remata la construcción d'a linia Calatayú-Valencia pasando por [[Camín Reyal]]. En octubre de 1901 plega tamién a concesión d'o ferrocarril entre Utriellas y Zaragoza por parti d'a sociedat ''"Minas y Ferrocarriles de Utrillas"''. Amás d'iste atros ferrocarrils de vía estreita se construirban en Aragón, como o ferrocarril entre [[Sadaba]] y [[Gallur]] ([[1915]]), [[Carinyena]] y [[Ricla]] de 25 km, [[Lecera]] y [[La Puebla d'Íxar]] con 24 km, entre Teruel y [[Cuenca]] con 130 km, entre [[Alcanyiz]] y [[Vinaroz]] por [[Moriella]] con 125 km, entre Carinyena y [[Daroca]] con 24 km y entre Leida y [[Fraga (Uesca)|Fraga]] con 30 km.
Linia 151:
=== Trens de redolada ===
[[Imachen:Zaragoza-Delicias (Cercanías destino Miraflores).jpg|thumb|250px|Cercanías en Zaragoza-Delicias]]
:''Ta
Actualment en Aragón bi ha una linia de [[tren de redolada]] u ''Cercanías'' en a ciudat de Zaragoza. A linia C-1 trescruza la capital d'ueste ta este, principiando en o barrio rural de [[Casetas]] y rematando en [[A Cartuixa|Miraflors]], con o siguient recorrito:
Linia 162:
[[Imachen:Inici vies a ojos negros.JPG|thumb|250px|L'antiga vía de Uellos Negros, hue [[vía verda de Uellos Negros|vía verda]].]]
* '''[[Sadaba]]-[[Gallur]]''': estió un ferrocarril de vía estreita construito por a ''Compañía Ferrocarril Segundario con Garantía de Interés por el Estado de Sádaba a Gallur, S.A.'' entre istas dos localidaz, encara que a lo principio a ideya yera unir tamién ista linia con o ferrocarril ''Irati'' entre [[Pamplona]] y [[Sangüesa]], y mesmo bi habió plans ta portar a linia enta l'este, dica [[Chaca]] y [[Canfrán]]. Con una longaria de 55,39 km estió activo entre o [[30 d'abril]] de [[1915]] y o [[8 de chunio]] de [[1970]],
* '''[[Santander]]-[[Mar Mediterrania|Mediterrania]]''': iste ferrocarril que uniba a [[mar Cantabrica]] con a mar Mediterrania teneba en Aragón o trampo entre [[Soria]] y [[Calatayú]], que con una longaria de 95,894 km fue inaugurato lo [[21 d'octubre]] de [[1929]].
* '''[[Selgua]]-[[Balbastro]]''': con una longaria de 19,049 km, uniba istas dos localidaz, estando inaugurato lo [[28 de chunio]] de [[1880]].
* '''[[Teruel]]-[[Alcanyiz]]''': constuito mientres a [[Ditadura de Primo de Rivera|ditadura]] de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]], con una longaria total de 160 km. Se construyoron
* '''[[Tudela]]-[[Tarazona]]''': ye una branca de 22 km de longaria entre as ditas localidaz, inaugurata o [[6 de chulio]] de [[1952]], que ye hue fuera de servicio ta pasachers.
* '''Tren menero d'Utriellas''': uniba as menas d'[[Utriellas]] con [[Zaragoza]].
Linia 173:
== Cultura ==
O tren ye muit present en a [[literatura]], o [[cine]] y los suyos derivaus ([[vidiochuego]]s,
Tamién ye present o tren en atras facetas d'a cultura, como en a [[pintura]].
=== Literatura ===
O ferrocarril tien una important relación con a literatura
En a siguient lista se encluyen nomás libros
* [[Pierre Boulle]]
** ''[[Le Pont de la Rivière Kwai]]'' (premio Sainte Beuve [[1952]], sobre o
* [[Blaise Cendrars]] :
** ''La prose du Transsibérien et de la Petite Jehanne de France''
Linia 203:
=== Pintura ===
[[Imachen:Claude Monet 003.jpg|right|thumb|250px|''A gara de Saint-Lazaire en París'', un
[[Imachen:Claude Monet - The Gare Saint-Lazare, Arrival of a Train.jpg|right|thumb|250px|''A gara de Saint-Lazaire en París'', un
[[Imachen:Edouard Manet 021.jpg|right|thumb|250px|''A gara de Saint-Lazaire en París'', un
Muitos pintors son autors de
=== Cine ===
Linia 226:
* [[1974]]: ''[[Murder on the Orient Express]]'', de [[Sidney Lumet]].
* [[1976]]: ''[[The Cassandra Crossing]]'', de [[George Pan Cosmatos]].
* [[1977]]: ''[[Tian xia wu
* [[1979]]: ''[[The First Great Train Robbery]]'', de [[Michael Crichton]].
* [[1980]]: ''[[Terror Train]]'', de [[Roger Spottiswoode]].
Linia 233:
* [[1998]]: ''[[Ceux qui m'aiment prendront le train]]'', de [[Patrice Chéreau]].
* [[1999]]: ''[[Railroad Man]]'' (''Poppoya''), de [[Yasuo Furuhata]].
* [[2004]]: ''[[A World Without Thieves]]'' (''Tian xia wu
* [[2004]]: ''[[The Polar Express (cinta)|The Polar Express]]'', de [[Robert Zemeckis]].
* [[2007]]: ''[[Mr. Bean's Holiday]]'', de [[Steve Bendelack]].
|