Diferencia entre revisiones de «Tren»

Contenido eliminado Contenido añadido
conect --> connect
Jpbot (descutir | contrebucions)
clean up and re-categorisation per CFD, replaced: qualo → cual (2), bells → bels (6), más → mas (28), á → a, etz → etc, Scie → Cie, qua → cua (21), tz → z (4), ze → ce (3)
Etiqueta: Revertido
Linia 12:
A propulsión d'o tren puet venir d'una u cuantas [[locomotora]]s u de unidaz multiples autopropulsatas con [[motor]]s individuals. A mayor parti d'os trens modernos son propulsatos por locomotoras con [[motor Diesel]] u por [[electricidat]] a traviés de linias electricas situatas sobre a vía u en rails adicionals. Sindembargo, historicament (dende principios d'o [[sieglo XIX]] dica metat d'o [[sieglo XX]]) as [[locomotora de vapor|locomotoras de vapor]] dominaban o panorama ferroviario. Encara que menos emplegatas, tamién bi ha atras fuents de propulsión posibles (caballos, cordons, gravedat, pneumatica y turbinas de gas).
 
Historicament, o ferrocarril estió una ferramienta fundamental en os alazetzalacez d'a [[Revolución industrial]], en permetir una millora cualitativa sustancial d'as comunicacions entre os lugars fabricants de productos manufacturatos, os lugars productors de [[Materia primera|materias primeras]] y os lugars de consumo. Asinas, en a segunda mitad d'o [[sieglo XIX]] u mesmo a prencipios d'o sieglo XX, una d'as trazas de calcular a industrialización d'un país yera calcular a [[longaria]] d'as suyas vías ferrias.
 
Tamién estió important o ferrocarril en o proceso d'a [[Colonialismo|colonización]] d'[[Africa]] luego d'o [[Congreso de Berlín]] en [[1885]] que partió o continent entre as potencias europeas. Asinas, o [[Reino Uniu]] principió un ferrocarril que miraba que dende [[Echipto]] plegase dica [[Sudafrica]], trescruzando Africa de norte enta sud; o prochecto colonialista de [[Francia]] preteneba colonizar dende [[Senegal]] dica [[Chibuti]], d'este enta ueste. Encara que Francia no construyó finalment dengún ferrocarril, sí que en construyó o Reino Uniu, dende Echipto dica [[Sudán]] y dende Sudafrica dica [[Rodesia]] (hue [[Zimbabwe]]), encara que tamién fació un uso intensivo d'o [[transporte maritimo]] dende a [[India]] dica [[Malta]] y [[Chibraltar]] a traviés d'a [[mar Roya]] y d'o [[canal de Suez]].
 
Antiparte, os trens estioron en a segunda mitad d'o [[sieglo XIX]] y en a primera mitad d'o [[sieglo XX]] ferramientas de muita importancia ta la planificación d'as operacions militars en as [[guerra]]s, estando a [[Primera Guerra Mundial]] a primera guerra d'importancia a on se fació un emplego intensivo d'o medio de trasporte ferroviario ta tropas y equipo militar, encara que en a [[Guerra Austro-Prusiana]] o Exercito de [[Prusia]] ya desplegó as suyas tropas en [[Silesia]] contra l'[[Imperio Austrohongaro]] a traviés d'o denso rete ferroviario alemaán en ixe inte. Asinas, bellos países, como [[Rusia]] u mesmo [[Espanya]], establioron ampladas de vía diferents d'o estándard europeu, ta fer másmas difícil l'emplego d'o suyo sistema ferroviario en caso d'una invasión enemiga, como pasó en o [[Frent Oriental (Segunda Guerra Mundial)|Frent Oriental]] en a [[Segunda Guerra Mundial]] luego d'a ''[[Operación Barbarroya]]'' (a invasión d'a [[Unión Sovietica]] por a ''[[Wehrmacht]]'' d'o [[Tercer Reich]]), u en as batallas d'a Primera Gerra Mundial tamién en o [[Frent Oriental (Primera Guerra Mundial)|Frent Oriental]] .
 
A presenza d'o ferrocarril en [[Aragón]] principió en a segunda mitad d'o [[sieglo XIX]], en trobar-se o territorio aragonés en meyo d'o camín dende a [[Capital (politica)|capital]] d'[[Espanya]] y as dos rechions másmas industrializatas d'o país, [[Catalunya]] y o [[País Basco]]. Sindembargo, o feito d'estar trescruzato por o ferrocarril o suyo territorio no fació pas que Aragón se industrializase.
 
== Propulsión ==
[[Imachen:v43.jpg|left|250px|thumb|V43, una [[locomotora eletrica]] [[Hongría|ongara]] emplegata ta un servicio de pasachers.]]
Os primers trens funcionaban con cordons tiratos por a mesma fuerza d'a gravedat u por [[caballo]]s, pero ya en os primers anyos d'o [[sieglo XIX]] quasicuasi toz teneban propulsión por motor de vapor. Dende a [[decada de 1920]], principioron a remplazar-se por as [[locomotoras diesel]] u por as [[locomotoras electricas|electricas]] que amenistaban menor cantidat de cudiatos y limpieza que as antigas locomotoras de vapor. Allora tamién principioron a encorporar-sen os vehiclos autopropulsatos de multiples unidaz, sobretot en os servicios de pasachers. En a mayor parti d'os países totas as locomotoras en servicio dende os [[anyos 1970]] son diesel, bi ha excepcions como a [[Republica Popular China]] a on que encara remanen bellas locomotoras de vapor, que chino chano se van sustituyendo. Tamién bi ha locomotoras de vapor historicas que continan funcionando en bellsbels países en rotas [[torismo|toristicas]] y d'[[ocio]].
 
A tracción electrica ofrexe un baixo coste por kilometro de operación d'o tren, encara que tien un gran coste inicial ya que bi ha que eletrificar as linias. Como lo coste por kilometro d'os trens electricos ye mayor, no gosan emplegar-se tanto en grans distancias, de fueras d'o caso d'os trens d'alta velocidat.
Linia 29:
=== Trens de pasachers ===
[[Imachen:InterCity2 - passenger car interior.jpg|right|thumb|250px|Interior d'un tren de pasachers de luenga distancia en [[Finlandia]].]]
Un tren de pasachers ye aquel que encluye vehiclos especialment habilitatos ta transportar personas que reciben o nombre de [[coche (ferrocarril)|coches]], encara que antiparte ixe tren encluya tamién vagons ta o transporte de mercaderías. Os trens de pasachers viachan entre dos [[gara]]s, a on que os pasachers pueden baixar-ne y puyar-ie, y os suyos coches son másmas ubiertos que os vagons de mercaderías, ta fer o viache os suyos pasachers con másmas comodidat.
 
Muitos d'os másmas prestichiosos trens de pasachers tienen nombre propio, y muitos d'ellos s'han feito famosos (por eixemplo l'[[Orient Express]]) y encluso tamién han gosato apareixer en a [[literatura]] y o [[cine]].
 
BellsBels trens de pasachers, tanto de curta como de luenga distancia, pueden emplegar vagons de dos pisos ta acullir encara másmas pasachers que un tren normal. O disenyo d'os trens de pasachers ha variato muito a lo largo d'a historia.
 
==== Trens de luenga distancia ====
[[Imachen:Shinkansen 500 Kyoto 2005-03-19.jpg|thumb|250px|right|O tren [[Shinkansen]] [[Chapón|chaponés]], un tren d'alta velocidat.]]
Antiparte, os trens de luenga distancia son trens que viachan entre cuantas ciudaz y/u rechions en l'interior d'un país, encara que a vegatas tamién trescruzando cuantos países en as rotas internacionals; gosan fer o suyo recorrito sin fer muitas paratas intermedias, fendo asinas másmas curto o viache.
 
Istos trens a sobén tienen un vagón restaurant a on os pasachers pueden minchar mientres a [[durada]] d'o viache. Os trens que viachan de nueitznueiz tamién tienen vagons con [[leito]]s ta dormir.
 
===== Trens d'alta velocidat =====
:''Ta másmas información se veiga l'articlo principal sobre [[Tren d'alta velocidat|trens d'alta velocidat]]''.
 
[[Imachen:Velaro RUS Innotrans 2008.JPG|thumb|250px|[[Velaro]] [[Rusia|ruso]] tren de pasachers d'alta velocidat (formato de multiples unidaz).]]
 
Una categoría de trens de pasachers de luenga distancia que ye creixendo a-saber-lo ye la d'os trens d'alta velocidat. Por un regular istos trens plegan a velocidatzvelocidaz mayors de 200 km/h. O tren [[Shinkansen]] [[Chapón|chaponés]] inaugurato en [[1964]] estió lo primer tren de pasachers moderno d'alta velocidat que tenió esito.
 
O tren másmas rápedo sobre rails ye o [[TGV]] (''Train à Grande Vitesse'', en [[idioma francés|francés]] ''Tren d'Alta Velocidat'') que alcanzó una velocidat de dica 574.8 km/h en una prebatina feita en [[2007]]. Manimenos, o tren comercial másmas rapedo ye o Intercity Pequín–Tianjin con una velocidat de 350 km/h, plegando lo TGV dica os 300–320 km/h en viaches comercials, igual que fa o InterCity Express [[Alemanya|alemán]].
 
Por un regular os trens d'alta velocidat son muit competitivos con atros [[medios de transporte]] en destins con distancias de menos de 3 u 4 horas (eixemplo [[Tokyo]] – [[Osaka]] en Chapón, 500&nbsp;km, 2h 30 min u [[París]]- [[León del Roine]] en Francia, 500&nbsp;km, 2 h) en zonas con alta [[densidat de población]], pero a sobén o transporte aerio tiene ventalla en viaches másmas luengos.<ref>Central Japan Railway, Central Japan Railway Data Book [[2006]], pag.16.</ref>
 
Os trens muit rapedos son a vegatas [[tren pendular|pendulars]], como lo [[Advanced Passenger Train|APT]], o [[Pendolino]], u o [[Talgo]]. Os trens pendulars fan que os coches s'enclinen una mica en as curvas, reducindo as [[fuerza g|fuerzas g]] y premitindo asinas prener as curvas con mayor velocidat a la vegata que os pasachers tienen una mayor comodidat.
Linia 59:
==== Trens de redolada ====
[[Imachen:Ut 440R Silla.jpg|thumb|250px|Un tren de redolada ([[Serie 440 de Renfe|serie 440]] de [[Renfe]]) en [[Valencia]].]]
:''Ta másmas información se veiga l'articlo principal sobre [[Tren de redolada|trens de redolada]]''.
Os trens de redolada u trens urbans son trens de curta distancia que premiten unir as grans ciudaz con os suyos [[barrio]]s y ciudaz dormitorio, u con a suya redolada en cheneral. A suya [[velocidat]] ye entre os 50 y os 200&nbsp;km/h y tienen horarios fixos y regulars.
 
=== Trens de mercaderías ===
:''Ta másmas información se veiga l'articlo principal sobre [[Tren de mercaderías|trens de mercaderías]]''.
[[Imachen:WCML freight train.jpg|250px|left|thumb|Un tren de mercaderías [[Reino Uniu|britanico]].]]
[[Imachen:BNSF 5350 20040808 Prairie du Chien WI.jpg|left|250px|thumb|Tren de mercaderías en [[Estaus Unius]].]]
[[Imachen:319 408 Barracas.jpg|250px|left|thumb|mercaderías en [[Barracas]], amán de [[provincia de Teruel|Teruel]].]]
 
Un [[tren de mercaderías]] ye un tren que s'emplega nomás ta o transporte de mercaderías u materials d'un puesto t'atro y que nunca no s'emplega ta transportar pasachers. Gran parti d'o transporte mundial de mercaderías se fa por tren y en países como os [[Estaus Unius]] o rete de ferrocarril s'emplega másmas ta o transporte de mercaderías que de pasachers, que gosan emplegar l'[[avión]] u o transporte por carretera.
 
Con una buena organización, o transporte de mercaderías ferroviarias puet estar muit economico y muito másmas eficient dende o punto de gollada enerchetico que o transporte de mercaderías por carretera. Sobretot ye economico transportar as mercaderías en tren quancuan a suya grandaria y a distancia que cal recorrer son grans; si a carga u a distancia ye chicota bi ha mayors perdidas economicas.
 
A mayor desventalla d'o transporte ferroviario de mercaderías ye a suya manca de flexibilidat, en depener d'una vía fixa. Por ista razón o ferrocarril ha ito perdendo muita d'a suya capacidat de transporte en favor d'a carretera. Muitos gubiernos son mirando de empentar o transporte en tren de mercaderías, debito a los suyos beneficios.
 
Bi ha muitos tipos diferents de trens de mercaderías, que s'emplegan ta portiar diferents tipos de mercaderías, con diferents tipos de [[vagón|vagons]]. Un d'os tipos másmas comuns son os vagons [[contenedor]], ya que con una grua ye fácil puyar-ne y baixar-ne d'o tren y dimpués cargar-ne en [[cambión|cambions]] u [[barco]]s, en o clamato transporte intermodal.
 
Iste tipo de tren ha substituyiu quasicuasi de raso en l'actualidat a los antigos vagons de carga en los que a mercadería heba d'estar cargata a mán, como en o transporte maritimo an desapareixito os [[estivador]]s portuarios que en feban o mesmo treballo.
 
En bellsbels países s'emplega una mena de trens ta o transporte intermodal de mercaderías en que os camions plegan por carretera dica la gara y dimpués puyan a un vagón especial d'o tren, ta baixar ya en o lugar de destín y continar o suyo trachecto por carretera. Iste sistema de transporte se conoixe en anglés como ''"piggy-back"'' (literalment ''áa cuestas'') y se fa servir por eixemplo en o tunel d'o [[Canal d'a Manga]] entre [[Anglaterra]] y [[Francia]] u en o transporte transalpín entre iste zaguer país y [[Italia]], ta evitar a orografía d'os [[Alpes]]. Istos trens son creixendo en importancia en o transporte de mercaderías estausunidense ya que no cal fer modificacions especials en os vehiclos que s'han de transportar, pero ofreixen muita másmas flexibilidat. Una atra alternativa de transporte intermodal tamién son os ''[[roadrailer]]s'', remolques de cambión especialment disenyatos ta estar fisicament unitos a un tren, metendo a los trailers un eixe (''"bogie"'') que lis premite rodar por as vías.
 
Bi ha muitos atros tipos de vagons especials ta transportar mercancias como por eixemplo autos. Tamién existen vagons [[refrigerador]]s que premiten lebar comida u chelo, u vagons contenedor que premiten transportar tot tipo de materials [[liquido]]s y [[gas]]es. Minerals como lo [[carbón]] se leban en vagons especials que premiten cargar y descargar rapedament.
 
A vegatas, bellsbels pasachers que no quieren pagar o no tienen diners ta viachar en tren emplegan os trens de mercaderías de manera ilegal como [[medio de transporte]], por haber-ie menos vichilancia que en os trens de pasachers. Muitos d'ellos pillan o tren quancuan ye en movimiento, lo que fa que a vegatas se produzcan accidents.
 
== Historia ==
:''Ta másmas información se veiga l'articlo principal sobre a [[historia d'o ferrocarril]]''.
=== Etimolochía ===
A parola "tren" viene de l'antigo [[idioma francés|francés]] ''trahiner'', que a la vegata deriva d'o latín ''trahere'' que significa "tirar", "rastrar". Ye quasicuasi a mesma parola en a resta d'as luengas latinas como l'[[idioma aragonés|aragonés]], o [[idioma catalán|catalán]], o [[idioma italiano|italiano]] u o [[Idioma castellano|castellano]] y tamién en atras luengas como l'[[idioma anglés|anglés]] u l'[[idioma neerlandés|olandés]]. En as [[luengas chermanicas]] como l'[[idioma alemán|alemán]] y as [[luengas escandinavas]] apareixen as parolas ''zug'', ''tåg'' y ''tog'', derivatas d'o verbo anglés ''to tug'' que tien o mesmo sentito de "rastrar".
 
=== Posible orichen ===
[[Imachen:HorseRailway-1-.jpg|250px|thumb|Caballo tirando d'un vagón sobre vías en o [[sieglo XVIII]].]]
L'orichen de l'actual ferrocarril pareixe que se puet trobar en as carreras d'a ciudat d'[[Ur]] en [[Mesopotamia]], en a [[Edat Antiga]]. Os carros que i pasaban feban sulcos paralelos en o terreno. A escape os habitants d'a ciudat pararon cuenta que quancuan os sulcos se feban fundos os carros continaban por a trachectoria d'istos, y asinas, en pasar por as carreras másmas estreitas no estropiciaban as casas.
 
MásMas entabant quancuan as carreras se cubrioron con [[tantonico]]s se continoron dixando istos sulcos ta que os carros i ficasen as suyas ruedas. No bi ha que xuplidar que allora o carro de cuatre ruedas encara yera un invento prou recient, y por ixo lo suyo eixe zaguero encara no se podeba orientar.
 
=== Desarrollo d'o ferrocarril ===
[[Imachen:Locomotora de vapor.jpg|thumb|250px|As locomotoras de vapor ''Escatrón'' y ''Aragón'' (preservadas por l'[[AZAFT]]) en pasando por [[Ayerbe]].]]
 
No se sape quí instaló a primera vía, pero en o [[sieglo XVI]] ya s'emplegaban en as [[mena]]s d'[[oro]] de [[Transilvania]], habendo sobrevivito bellsbels eixemplars d'aquellas primitivas vías y d'aquels vehiclos.
 
En bellsbels documentos d'o [[sieglo XVI]] bi ha ilustracions que representan istos ferrocarrils y vías de fusta. O másmas conoixito ye ''De Re Metallica'', de [[Georg Bauer]], publicato en [[1556]]. O debuixo d'una d'istas vías, en una mena d'[[Alsacia]], se troba tamién en a ''Cosmographica Universalis'' ([[1550]]) de [[Sebastían Münster]]. Ye probable que antis de ditas calendatas, ixas vías s'emplegasen tamién en as menas d'[[Europa de l'Este]] y d'o [[Tirol]].
 
Asinas pues, seguntes os nuestros actuals conoiximientos, pareixe que a ideya de fer un camín especial ta que cerculasen os carros amanixió en [[Mesopotamia]] y que o emplego d'as ruedas sobre rails estió ideya d'un alemán desconoixito. Mientres tot o [[sieglo XVIII]] se construyoron numeroros ferrocarrils meneros, principalment en [[Galas]] y o nord-este d'[[Anglaterra]].
Linia 106:
Por ixas envueltas yeran caballos os que rastraban os vagons con a carga por unos rails. O tren moderno apareixe a partir d'a ideya de substituyir a tracción animal por una maquina.
 
Ye en o [[sieglo XIX]] quancuan apareixen as primeras locomotoras a vapor y másmas tardi en o [[sieglo XX]] os trens [[electricidat|electricos]] y [[diesel]].
 
=== Historia d'o ferrocarril en Aragón ===
[[Imachen:Estación de Campo Sepulcro (Zaragoza).jpg|thumb|250px|Antiga gara de Campo Sepulcro en [[Zaragoza]]]]
En principiar o [[sieglo XX]] Aragón ya teneba quasicuasi a totalidat d'o suyo rete ferroviario construito. Ye a partir d'a lai de chunio de [[1855]] quancuan se creyan os retzrez másmas importants d'o estato (estando a primera linia a iba dende [[Barcelona]] enta [[Mataró]], inaugurata en [[1848]]), pasando belunas d'istas linias por territorio aragonés.
 
Manimenos con os ferrocarrils no plegó lo desarrollo economico a curto plazo a Aragón, habendo-ie graves crisis como la que escaició [[1866]], quancuan a economía aragonesa heba principiato una tardana industrialización. O primer tren plega ta la ciudat de Zaragoza dende Barcelona en [[1861]]. Por ixas envueltas Zaragoza ya yera o mayor centro comercial d'o país y gracias a la presencia de nuevas industrias continarba creixendo en as anyadas venients. As concesions ta la construcción d'as linias que haberban de pasar por Aragón ya s'heban feitas dende muitos anyos antis, asinas dende o [[22 d'abril]] de [[1845]] existiba una concesión ta o ferrocarril Madrit-Zaragoza, dende o [[13 d'agosto]] de [[1845]] una atra ta o ferrocarril Valladolit-Zaragoza y dende o [[9 de febrero]] de [[1846]] a unica que a la fin se construirba, a linia Madrid-Barcelona, pasando por [[Guadalachara]] y Zaragoza.
 
O ferrocarril plega ta [[Uesca]] en setiembre de [[1864]], quancuan se construyó una branca d'a linia que uniba [[Leida]] con Zaragoza dende a localidat de [[Tardienta]], obra financiata por ''Catalana de Crédito''.
[[Imachen:Estación de Barbastro (1915).jpg|thumb|250px|Gara de [[Balbastro]] en [[1915]].]]
O prochecto d'a linia Madrit-Zaragoza se fa a la fin en [[1851]], dentrando en Aragón por a val d'o [[río Xalón]]. A linia, que se financió con capital francés, plega ta [[Alfama d'Aragón]] en 1863, inaugurando-se en mayo d'ixe mesmo anyo. MásMas tardi, en [[1878]], s'enlazó ista linia con la que iba dende Madrit dica [[Irún]], propiedat d'a ''Compañía del Norte'', con o trampo entre Zaragoza y [[Pamplona]].
 
En l'anyo [[1884]] s'amillororon as comunicacions con a ciudat de Barcelona quancuan se construyó una nueva linia. A ideya yera fer una atra segunda linia que unise Madrit con Barcelona dreitament y sin pasar por Zaragoza, siguindo una rota alternativa por [[Molina d'Aragón]], [[Calamocha]], [[Mont Albán]] y [[Casp]], pero a la fin no sé fació por razons economicas.
 
Ye important destacar tamién o ferrocarril que n'iba enta [[Francia]], a linia de [[Canfrán]] u másmas conoixito popularment como lo ''"canfranero"'', que encara que no se remató dica bien dentrato lo sieglo XX, sí que estió una important iniciativa en temas de transporte en Aragón en o zaguer tercio d'o [[sieglo XIX]].
 
O ferrocarril central d'Aragón completaba o rete ferroviario aragonés a finals d'o sieglo XIX. Iste ferrarril, construito con capital belga, saliba dende Calatayú y plegaba dica [[Valencia]]. Tamién existiban os ferrocarrils de vía estreita como los que iban dende [[Carinyena]] dica Zaragoza con 45,2&nbsp;km de longaria u entre [[Corz (Navarra)|Corz]] y [[Borcha]] con 17&nbsp;km.
 
En total yeran 707&nbsp;km de ferrocarrils d'amplo normal os que bi heban en l'anyo [[1900]] y atros 183&nbsp;km másmas se rematarban de construir en l'anyo 1901 entre Calatayú y [[Rubielos de Mora]]. Con una densidat de 2.000 metros de vía por cada 100&nbsp;km² de superficie, un dato másmas baixo que a meya estatal en ixa epoca.
 
Con o principio d'o nuevo sieglo se remata la construcción d'a linia Calatayú-Valencia pasando por [[Camín Reyal]]. En octubre de 1901 plega tamién a concesión d'o ferrocarril entre Utriellas y Zaragoza por parti d'a sociedat ''"Minas y Ferrocarriles de Utrillas"''. Amás d'iste atros ferrocarrils de vía estreita se construirban en Aragón, como o ferrocarril entre [[Sadaba]] y [[Gallur]] ([[1915]]), [[Carinyena]] y [[Ricla]] de 25&nbsp;km, [[Lecera]] y [[La Puebla d'Íxar]] con 24&nbsp;km, entre Teruel y [[Cuenca]] con 130&nbsp;km, entre [[Alcanyiz]] y [[Vinaroz]] por [[Moriella]] con 125&nbsp;km, entre Carinyena y [[Daroca]] con 24&nbsp;km y entre Leida y [[Fraga (Uesca)|Fraga]] con 30&nbsp;km.
Linia 151:
=== Trens de redolada ===
[[Imachen:Zaragoza-Delicias (Cercanías destino Miraflores).jpg|thumb|250px|Cercanías en Zaragoza-Delicias]]
:''Ta másmas información se veiga l'articlo principal sobre [[Cercanías Zaragoza]]''.
 
Actualment en Aragón bi ha una linia de [[tren de redolada]] u ''Cercanías'' en a ciudat de Zaragoza. A linia C-1 trescruza la capital d'ueste ta este, principiando en o barrio rural de [[Casetas]] y rematando en [[A Cartuixa|Miraflors]], con o siguient recorrito:
Linia 162:
[[Imachen:Inici vies a ojos negros.JPG|thumb|250px|L'antiga vía de Uellos Negros, hue [[vía verda de Uellos Negros|vía verda]].]]
 
* '''[[Sadaba]]-[[Gallur]]''': estió un ferrocarril de vía estreita construito por a ''Compañía Ferrocarril Segundario con Garantía de Interés por el Estado de Sádaba a Gallur, S.A.'' entre istas dos localidaz, encara que a lo principio a ideya yera unir tamién ista linia con o ferrocarril ''Irati'' entre [[Pamplona]] y [[Sangüesa]], y mesmo bi habió plans ta portar a linia enta l'este, dica [[Chaca]] y [[Canfrán]]. Con una longaria de 55,39&nbsp;km estió activo entre o [[30 d'abril]] de [[1915]] y o [[8 de chunio]] de [[1970]], quancuan fue substituyiu por una linia de transporte por carretera.
* '''[[Santander]]-[[Mar Mediterrania|Mediterrania]]''': iste ferrocarril que uniba a [[mar Cantabrica]] con a mar Mediterrania teneba en Aragón o trampo entre [[Soria]] y [[Calatayú]], que con una longaria de 95,894&nbsp;km fue inaugurato lo [[21 d'octubre]] de [[1929]].
* '''[[Selgua]]-[[Balbastro]]''': con una longaria de 19,049&nbsp;km, uniba istas dos localidaz, estando inaugurato lo [[28 de chunio]] de [[1880]].
* '''[[Teruel]]-[[Alcanyiz]]''': constuito mientres a [[Ditadura de Primo de Rivera|ditadura]] de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]], con una longaria total de 160&nbsp;km. Se construyoron quasicuasi totas as infraestructuras, pero poco dimpués de [[1939]] s'albandonó lo [[prochecto]].
* '''[[Tudela]]-[[Tarazona]]''': ye una branca de 22&nbsp;km de longaria entre as ditas localidaz, inaugurata o [[6 de chulio]] de [[1952]], que ye hue fuera de servicio ta pasachers.
* '''Tren menero d'Utriellas''': uniba as menas d'[[Utriellas]] con [[Zaragoza]].
Linia 173:
 
== Cultura ==
O tren ye muit present en a [[literatura]], o [[cine]] y los suyos derivaus ([[vidiochuego]]s, etzetc.). O ferrocarril ye un mundo zarrato muit propicio ta las intrigas (polizía, espionache, reunions y dramas sentimentals) y un puesto ta viaches con muita d'aventura y suspense (o paso d'as mugas, as garas que s'amanan). Especialment han apareixito en istas obras de ficción ciertos tipos de trens de luxo (por eixemplo l'[[Orient Express]], o [[Transiberián]] u os [[tren nocturno|trens nocturnos]]).
 
Tamién ye present o tren en atras facetas d'a cultura, como en a [[pintura]].
 
=== Literatura ===
O ferrocarril tien una important relación con a literatura quasicuasi dende a suya aparición: [[Victor Hugo]] ya en fa mención<ref>https://web.archive.org/web/20090725134218/http://users.skynet.be/litterature/hugo/cheminfer.htm ''Lettre de Victor Hugo lors de son voyage en Belgique d'Aout 1837''.</ref> quancuan as primeras linias encara se yeran ubrindo a los viachers. L'ambient d'os viaches y as gras, ixe universo a vegatas fosco y a vegatas silencioso en fa un puesto ideyal ta o desarrollo de [[novela]]s de muit diferents tematicas. A tecnolochía y tot lo asociato a ista ubren as puertas a tot un mundo de [[ScienciaCiencia ficción]], y d'atra mán os espacios zarratos aintro d'un vagon son o escenario apropiato ta os autors de novelas policiacas.
 
En a siguient lista se encluyen nomás libros qualocual tema principal ye o ferrocarril:
* [[Pierre Boulle]]
** ''[[Le Pont de la Rivière Kwai]]'' (premio Sainte Beuve [[1952]], sobre o qualocual se basó o guión d'a cinta ''[[The Bridge on the River Kwaï]]'')
* [[Blaise Cendrars]] :
** ''La prose du Transsibérien et de la Petite Jehanne de France''
Linia 203:
 
=== Pintura ===
[[Imachen:Claude Monet 003.jpg|right|thumb|250px|''A gara de Saint-Lazaire en París'', un quadrocuadro d'o pintor [[Claude Monet]] d'arredol de [[1877]].]]
[[Imachen:Claude Monet - The Gare Saint-Lazare, Arrival of a Train.jpg|right|thumb|250px|''A gara de Saint-Lazaire en París'', un quadrocuadro d'o pintor [[Claude Monet]] d'arredol de [[1877]].]]
[[Imachen:Edouard Manet 021.jpg|right|thumb|250px|''A gara de Saint-Lazaire en París'', un quadrocuadro d'o pintor [[Édouard Manet]] de [[1872]]-[[1873]].]]
Muitos pintors son autors de quadroscuadros de tematica ferroviaria, en estar tan important a presencia d'o tren en a vida social actual. Asinas, bi ha cuantas obras d'o [[pintor]] [[Francia|francés]] [[Claude Monet]], de finals d'o [[sieglo XIX]], sobre a [[gara de Saint-Lazaire]] en [[París]].
 
=== Cine ===
Linia 226:
* [[1974]]: ''[[Murder on the Orient Express]]'', de [[Sidney Lumet]].
* [[1976]]: ''[[The Cassandra Crossing‎]]'', de [[George Pan Cosmatos]].
* [[1977]]: ''[[Tian xia wu zeicei]]'', de [[George Pan Cosmatos]].
* [[1979]]: ''[[The First Great Train Robbery]]'', de [[Michael Crichton]].
* [[1980]]: ''[[Terror Train]]'', de [[Roger Spottiswoode]].
Linia 233:
* [[1998]]: ''[[Ceux qui m'aiment prendront le train]]'', de [[Patrice Chéreau]].
* [[1999]]: ''[[Railroad Man]]'' (''Poppoya''), de [[Yasuo Furuhata]].
* [[2004]]: ''[[A World Without Thieves]]'' (''Tian xia wu zeicei''), de [[Feng Xiaogang]].
* [[2004]]: ''[[The Polar Express (cinta)|The Polar Express]]'', de [[Robert Zemeckis]].
* [[2007]]: ''[[Mr. Bean's Holiday]]'', de [[Steve Bendelack]].