Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Jpbot (descutir | contrebucions)
Sin resumen de edición
Linia 14:
l''''Aragonés d'a [[balle de Bio]]''' u '''de ''Ballibió''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''bal de Bio''') yá definidto per a bariedat local de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] que se parla en as [[balle de Bio|balles de Bio]] e [[Balle de Fanlo|Fanlo]], en l'aria zentro-septentrional d'a ''comarca'' de [[Sobrarbe]], de camís d'entre ras [[balle d'a Zinca|balles d'a Zinca]] e [[Balle de Broto|l'Ara]]. Yá una d'as primeras bariedaz aragonesas que se descrebión, en l'año [[1899]], por manos d'o [[filolochía|filologo]] [[franzia|francés]] [[Jean-Joseph Saroïhandy]] que se pasó bués tiampos tomando ras carateristicas d'iste parlar que, alabez, yeba bián bibo enna balle. Atualment se troba en un lamentable estato de conserbazión, e yà una d'as bariedaz clasicas (ixo yà, d'as primeras que se descrebión) con de menos bitalidat, parlando-la nomás que ras presonas de más gran edat.
 
Saroïhandy fayó tamián, en o mesmo corso d'ixe año e d'o [[1900]], es suyos famosos estudios sobre o complecho dialeutal d'as [[Balles de Bielsa|balles altas d'a Zinca]] e d'[[Bal de Chistau|o Zinqueta]], que le parixónpareixión bián diferendas, e que son a semiant d'o que oi yá debenito n'es parlars [[belsetán]] e [[chistabín]] dera luenga aragonesa. D'os estudios de Saroïhandy en Bio mos son quedatos, a más d'os interesants carauters descritos, belas locuziós e esprisiós interesantismas como fragmentos de pastoradas u canzions de mullers bián representatibas d'a cultura sobrarbenca d'aquels tiampos. Posteriorment, autors atuals como [[Chabier Tomás]] e [[Chusé Raul Usón]] en han organizato e recopilato nuabas manifestaziós que demuestran l'estato de degradazión que ha sofrito a parla local d'istas balles en pasar es 100 años.
 
==Caracteristicas==
Linia 30:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[balle de Bio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
 
*Desaparizión cuasi de tot d'os demostratibos sobrarbencos que decumentó Saroïhandy: si enantes feban "''aquels zagals''" en as dos balles agora se sient "''aquellos zagals''", menos de [[Nerín]], á'n que se conserba ra forma antigua. Mesmo ha pasato con o pronombre personal "'''els'''" que decumentó Saroïhandy, que s'ha suplantato totalment per o castellanismo "''ellos''" con atras [[castellanizazión|castellanizaziós]] importants (Fig. 1). DesaparixónDesapareixión tamián as formas "nusa'''l'''tros" e "busa'''l'''tros" d'entre ros primers estudios de Saroïhandy e cuan que en tornó 30 años dimpués, que yeban ya "''nusatros''" e "''busatros''". En l'actualidat, Tomás e Usón en trobón nomás que formas ya hibridas con o castellano: "''nusotros''", "''busotros''". "A'''l'''tro" e "a'''l'''tros" seguntes els son ocasional oi día.
 
*Desaparizión d'a preposizión "'''dica'''", que Saroïhandy eba decumentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposiziós que ya no se troban son "'''per'''" e ras suyas deribaziós: "'''perque'''", etz. que agora se dizen "''por'', "''porque''", per a presión d'o [[idioma castellán|castellano]].
Linia 56:
**''Yá prou grande''.
 
*Uso d'os alberbios '''antes''' u '''enantes''' con usos finament diferents: ''antes'' (per o regular, prezedito d'a preposizión "''de''") en as frases con balor relatibo, a mientres que ''enantes'' porta ro balor absoluto:
**''O puant o rematón '''d'antes''' que no ra carretera''.
**'''''Enantes''' no caleban tantos diners ta bibir''.
Linia 145:
*''-Bés-te-'''be'''''</br>''-¡Bés-'''be''' tú''!
 
Asinas pues, s'obserba que ra forma "'''be'''" siampre ba enna zaga d'o berbo, e equibale ta l'ueste d'a Zinca ra mesma cosa que ta l'este se fa "'''ie'''". As formas "'''ibi'''" e "'''i'''" aparixenapareixen siampre a debant d'o berbo, e una u l'altra pende si o dito prenzipia per bocal u no, e de si ra parabra anterior tamián en tiane garra ta rematar u no:
*''Nomás n''''ibi''' eba uno''.
 
Linia 165:
*Bocalizazión predominante d'a "i" d'antes no ra "X" enno grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Zinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[balle de Broto|Broto]] ta Boltaña: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
 
*Deformazión d'os diftongos aragoneses en ''-ue-'' e ''-ie-'', deribatos d'as bocals ''E'' e ''O'' largas latinas, ta formas como '''-ua-''' e '''-ia-''' (que no son As de bertaderas, si que bocals transizionals que os parladors identifican como E). Ista tendenzia que parixepareixe que estió cheneral en os primeros sieglos d'evolución de l'[[Idioma aragonés|aragonés]], fendo-se cheneral d'o [[Condato d'Aragón|Biello Aragón]] t'a [[Ribagorza]] enna Edat Meya, nomás que a decumentó [[Jean-Joseph Saroïhandy]], en prenzipiar o [[sieglo XX|siaglo XX]], en as balles de Broto, Bio, [[Balle d'a Solana|Solana]] e [[bal de Puértolas|Puértolas]]. Deras ditas, nomás que [[balle de Bió|Bió]] e Puértolas a conserban oi, pos o [[bergotés|parlar de Broto]] as ha perditas, e a Solana quedó espoblada en os años 60.
**''F'''ia'''sta'' [fiɶsta], ''[[güella|g'''ua'''lla]]'' [ɣwáʎa], ''d'''ia'''nt'' [diɶn], ''cal'''ia'''nt'' [kaliɶn], ''g'''ua'''mbra'' [(ɣ)wámbra], etz.
**En contraposizión d'o [[belsetán]] e [[chistabín]] ''f'''ie'''sta'' [fiésta], ''g'''üe'''lla'' [ɣwéʎa], ''d'''ie'''nt'' [dién], ''cal'''ie'''nt'' [kalién] e ''g'''üe'''mbra'' [(ɣ)wémbra].