Diferencia entre revisiones de «Osetas»

Os '''osetas''' son un grupo etnico d'o [[Caucas]] central de luenga [[luengas iranias|irania]] derivata d'a luenga d'os antigos [[alans]]. En [[1989]] yeran 334.737 en [[Osetia d'o Norte]] (republica autonoma de Rusia, on yeran o 53 % d'a población) y 164.009 en Cheorchia (prencipalment en [[Osetia d'o Sud]], on con 65.195 individuos yeran o 66,2 %).

As luengas iranias d'a branca [[scita]] y [[sarmata]] antigament ocupaban extensas arias d'[[Europa oriental]] dica que fuoron desplazatas por as luengas [[luengas turquicas|turquica]]s y [[luengas eslavas|eslava]]s. Bi ha toponimos como o río [[río Don|Don]] que encara son trasparents pa os osetas, (''Don'' significa "[[augua]]" pa os osetas, a l'igual que o río "[[Duero]]" provién d'una radiz que significa "[[augua]]" en luengas [[luengas celtas|celtas]]). A luenga d'os [[alans]] duró bell tiempo en as estepas y costeras d'o norte d'o Caucas por a existencia d'[[Alania]], un reino alán formato por os alans que fuyoron d'os [[hunnos]] enta o sud y se sedentarizoron chunto con pueblos caucasicos. En o Caucas a luenga alana-oseta quedó dividita en dos dialectos: o ''iron'' y o ''digor''.

O primer libro escrito en luenga oseta ye de [[1798]] y en [[alfabeto cirilico]]. En o [[sieglo XIX]] se feba servir tanto l'alfabeto cirilico como l'[[alfabeto cheorchián]], y a vegatas o dialecto ''digor'' s'escribiba en [[alfabeto arabe]]. En [[1923]] s'introdució l'[[alfabeto latín]]. En [[1938]] introducioron l'alfabeto cirilico de nuevo en [[Osetia d'o Norte]] y l'alfabeto cheorchián en [[Osetia d'o Sud]], dica a muerte de [[Stalin]], quan ya deixoron de fer servir l'alfabeto cheorchián. O digor deixó d'estar base d'un standard escrito en [[1939]].

Quan os [[hunnos]] invadioron a los [[alans]] una parte d'ellos s'adhibió a las suyas [[horda]]s, una atra parte prefirió emigrar enta l'ueste, (arribando en [[Hispania]] chunto con os [[vandalos]] y [[suebos]]), y una atra emigró enta o sud, establindo-se chusto a lo norte d'o Caucas. Os alans d'o Caucas dominoron [[Ciscaucasia]] dica que i plegoron os [[gazaros]] arredol de l'anyo 600, esdevenindo una potencia local. Alavez muitos alans se replegoron ent'as montanyas d'o Caucas, on controlaban o solo camín practicable pa trescruzar-lo, encara dito huei Darial, (Dar-i-Alán, puerta d'os alans), un congustro formato por o [[río Terec]].

O reino alán d'o Caucas ([[Alania]]) tenió relacions con [[Imprio bizantín|Costantinoble]]. Un feito curioso ye que i habió mercenarios alans entre os [[almogávars]] d'os ducatos [[ducato d'Atenas|Ducato d'Atenas]] y [[Ducato de Neopatria|Neopatria]].

Os alans que quedoron en o Caucas perdioron poder sobre os pueblos sozmesos. As invasions mongolas creyoron procesos migratorios que conducioron dende o [[sieglo XIII]] a cambear as mugas etnicas y a formar nuevas entidatz etnicas en o suyo territorio, como por eixemplo os [[balcars]] y [[carachais]]. Una branca d'os circasians que emigró enta l'este entrando més con contacto con os osetas u empentando-los quedó relativament isolata d'os circasians orientals y esdevinió o pueblo [[cabardos|cabardo]]. En ixos sieglos se dixó de parlar d'alans y s'encomenzó a parlar d'osetas. Encara huei o congustro que ha formato o río Terec a lo sud de Vladicaucás se diz congustro de Darial, (de Dar-i-alán, puerta d'os alans).

Con tot y con ixo en bells intes os pueblos d'as montanyas d'o Caucas han tenito que asociar-sen, y quan cayó o rechimen zarista, se formó en Vladicaucás l'[[Asambleya d'os Pueblos d'o Caucas]], on s'achuntoron osetas, cabardos, chechenos, daguestanís y d'atros. En [[1918]] o bolchevique cheorchián [[Grigori Ordzhonikidze]] fundó a [[Republica Popular Socialista d'os Soviets de Terec]] con capital en [[Vladicaucás]]. En agosto os [[cosacos]] forachitoron Ordzhonikidze y os bolcheviques, que tornoron con l'aduya d'os chechens, y fuoron forachitatos de nuevo en [[1919]] por o l'exercito de voluntarios blancos d'[[Anton Denikin]]. Denikin yera mal visto por os montanyeses por os suyos ligallos con os cosacos, y dimpués de ser derrotato en [[Ucraína]], habió d'abandonar o Caucas a lo l'[[exercito royo]] a prencipios de [[1920]].

En chinero de [[1921]] as autoridatz [[Unión Sovietica|sovieticas]] instituyoron a [[Republica Autonoma d'os Montanyeses]] dentro d'a [[Republica Federativa de Rusia]], y como continadora de l'[[Asambleya d'os Pueblos d'o Norte d'o Caucas]] de 1917, aplegando a [[cabardos]], [[balcars]], osetas, [[ingüixes]] y [[chechens]]. En 1922 la reducioron a lo territorio d'os osetas y ingüixes, y desapareixió en [[1936]]. En 1922 fue creyata a rechión autonoma d'Osetia d'o Sud pa os osetas de Cheorchia.

Os osetas d'o norte ganoron terreno a costa d'os ingüixes dimpués d'a [[II Guerra Mundial]]. Quan os ingüixes fuoron deportatos t'Asia Central una parte d'[[Ingushetia]] ([[Prigorodny]]) s'adhibió a Osetia d'o Norte, y os osetas la pobloron. Encara que os ingüixes tornoron, Prigorodny ya no deixó de fer parte d'Osetia.