Diferencia entre revisiones de «Estaus Unius»

Contenido eliminado Contenido añadido
MerlIwBot (descutir | contrebucions)
Sin resumen de edición
Linia 121:
Istos pobladors establioron bellas culturas d'a [[Prehistoria]] en l'actual territorio estatounitense, u mesmo nuclios de población importants en os territorios d'o sud, a man de l'actual muga con [[Mexico]], con millors condicions climatolochicas ta l'[[agricultura]] que premiteba o desembolique d'a civilización. Asinas, a Cultura humana más antiga conoixita en o territorio estatounitense ye a clamata ''[[Cultura Clovis]]'', d'arredol d'o [[sieglo XIV aC]], situata en o territorio de l'actual estato de [[Nuevo Mexico]]. Dimpués d'a ''Cultura Clovis'' se succedioron en a cuenca d'o [[río Misisipi]] os [[anasazis]], os ''[[Mound Builders]]'' u constructors de tumulos, y a dita [[Civilización d'o Misisipi]]. Sindembargo, istas civilizacions y mesmo a suya remeranza desapareixioron antis d'a plegata a America d'os europeus, que nomás troboron en l'actual territorio estatounitense que grupos sin una cultura abanzata a o ran europeu, en comparanza con as civilizacions sudamericanas.<ref name="Jones, 1996:11">(Jones, 1996:11)</ref>
 
En o [[sieglo XV]], quan [[Cristofo Colombo]] plegó a America ([[1492]]) en o territorio estatounitense nomás i viviban bellas tribus de cazataires-recolectors, que no heban establito denguna civilización abanzata ni dengún nuclio habitato permanent, y que practicaban a sobénasobén o [[nomadismo]] como medio de vida, sin conoixer l'[[agricultura]] u fendo d'ixa tecnica de cultivo de vechetals una ferramienta marguinal reservata a las mullers d'a tribu devant d'o papel d'o varón como cazataire.
 
=== Colonización europea ===
Linia 132:
Sí ye documentato que [[Cristofo Colombo]] estió lo ''descubridor oficial'' d'America o [[12 d'octubre]] de [[1492]], en plegar a la rechión d'o [[Caribe]], encara que en realidat pensaba que heba plegato a [[China]] u [[Chapón]]. Os [[Espanya|espanyols]] colonizoron os territorios de [[Cuba]] y [[Puerto Rico]] en as [[Antillas]] y dentroron en [[Mexico]] y [[Panamá]], encara que tamién establioron bellas colonias en l'actual estato de [[Florida]], forachitando a os [[Francia|franceses]] de relichión [[Protestantismo|protestant]] que se i heban instalato en os [[anyos 1580]] mientres as [[Guerras de Relichión de Francia]].
[[Imachen:St Augustine 1589.jpg|left|thumb|250px|Mapa de [[Saint Agustine]], en [[Florida]], a ciudat más antiga d'America, en [[1589]].]]
Antiparte, colons tamién de relichión [[Protestantismo|protestant]], a sobénasobén [[angleses]], encara que tamién d'os [[Países Baixos]], [[escoceses]], [[suecos]] u [[daneses]] s'establioron en a costa atlantica estatounitense dende a segunda metat d'o [[sieglo XVI]], y [[franceses]] y angleses ocuporon as costas de [[Canadá]] y d'o [[río Sant Lorient]], dentrando dica os [[Grans Lacos d'America d'o Norte]]. Istos colons plegoron a la rechión en relación con as exploracions d'os países europeus que quereban trobar un paso por o norte dende l'[[Ocián Atlantico]] enta l'[[Ocián Pacifico]], ta poder acceder a lo [[comercio]] con [[China]], [[India]] y [[Chapón]] evitando lo control d'as atras vías maritimas por [[Espanya]] ([[Cabo de Hornos]] en [[America d'o Sud]]), [[Portugal]] (rota d'a India por o [[cabo de Buena Esperanza]]) u o [[Imperio Otomán]] ([[mar Roya]]). Ye decir, yeran viaches ta buscar o dito ''[[paso d'o norueste]]''.
 
Os más antigos lugars habitatos por europeus en l'actual territorio d'os Estatos Unitos son: [[Saint Agustine]] en [[Florida]] ([[1565]] por os [[Espanya|espanyols]]), [[Jamestown (Virchinia)|Jamestown]] en [[Virchinia]] ([[1607]] por os [[angleses]]) y [[Plymouth (Massachusetts)|Plymouth]] en [[Massachusetts]], establita en [[1620]] por os ''[[pais pelegrins]]'' (''Pilgrim Fathers'') [[Puritanismo|puritans]] fuyitos d'a intolerancia relichiosa en Anglaterra.
Linia 138:
Encara que en os [[anyos 1540]] y [[Anyos 1550|1550]] bi habió exploracions espanyolas en a parte sud d'o territorio estatounitene, encara que en no trobar-ie [[oro]] os espanyols albandonoron a conquiesta d'os territorios a lo norte,<ref name="Jones, 1996:11"/> y estioron asinas os angleses qui rematoron por unificar totz istos territorios d'a costa atlantica baixo lo suyo control, en establindo-ie un sistema de ''colonias'' administrativament independients dica creyar as clamatas ''[[Tretze colonias]]''. Os espanyols dentroron sindembargo en l'actual territorio estatounitense dende o sud, a partir d'as suyas conquiestas en [[Mexico]], y tamién en puyando enta o norte por a costa de l'[[Ocián Pacifico]] con ciudatz como [[San Francisco (California)|San Francisco]], y mesmo os [[Imperio Ruso|rusos]] facioron a suya aparición dende [[Siberia]], trescruzando o [[estreito de Bering]] dica [[Alaska]] u mesmo dica [[Oregón]] u a parte norte de [[California]]. Antiparte, os colons [[Francia|franceses]], dende as suyas bases en [[Nueva Orleans]], en o [[golfo de Mexico]], puyoron por a val d'o [[río Mississippi]], establindo-ie a [[Loisiana (Nueva Francia)|Loisiana]] en a suya desembocadura.
[[Imachen:Thirteen Colonies 1775 map-an.svg|right|thumb|Mapa d'o noreste d'America en [[1775]], alto u baixo.]]
Mientres o [[sieglo XVII]] [[Anglaterra]] establió as suyas primeras colonias importants en territorio estatounitense, a sobénasobén por iniciativa privata y venculata a problemas de tipo [[Relichión|relichioso]] en a metropoli, estando amás conoixita a que fació plegar a 1.000 colons, alto u baixo, en [[1630]] a l'actual [[Massachusetts]], que yeran de confesión [[Puritanismo|puritana]] y que establioron bellas ciudatz en a redolada, como [[Boston (Massachusetts)|Boston]] en a costa, encara que dentroron ta establir chicotas localidatz dica 30-40 [[km]] en l'interior d'o territorio.<ref>(Jones, 1996:15)</ref>
 
En o [[sieglo XVIII]], os angleses prencipiaron una muit ampla expansión d'os suyos territorios, doblando a [[superficie]] de territorio colonizato y multiplicando por 8 a suya [[Población humana|población]], con un augmento d'a población muito més gran que a meya europea d'ixas envueltas.<ref name="Jones, 1996:25">(Jones, 1996:25)</ref> En primer lugar, dende as planas costeras enta l'ueste d'o continent, en luitas contra as tribus d'os [[amerindios]] que i viviban. En segundo lugar, contra as colonias francesas de Loisiana, que yeran un competidor comercial respective d'o lucrativo comercio de piels d'animals salvaches ta [[pelletería]]. Y en tercero, contra os espanyols que teneban as suyas posicions en Florida. Amás, tamién prencipioron una explotación extensiva de l'[[agricultura]] en as colonias d'o sud, primero con [[mano d'obra]] d'orichen blanco en rechimen de semi-[[esclavitut]] (a sobénasobén, colons d'orichen [[Irlandeses|irlandés]] u [[escoceses|escocés]]), y luego con una masiva importación d'esclavos negros, quan l'agricultura esdevenió en bellos lugars un lucrativo negocio, como con o [[cotón]] u o [[tabaco]]. A población que i plegó en o sieglo XVIII ya no yera nomás d'orichen [[angleses|anglés]] u [[escoceses|escocés]] y de relichión [[Protestantismo|protestant]], porque en os suyos territorios d'orichen prencipió a estendillar-se a teoría de que a población d'un territorio yera una d'as suyas fuents de riqueza, que no se podeba ninviar a fuera d'o territorio, y s'aproboron bellas mesuras ta dificultar a emigración d'[[angleses]] enta America.<ref name="Jones, 1996:25"/> Plegoron asinas [[irlandeses]] [[Catolicismo|catolicos]], encara que tamién os [[hugonotz]] [[franceses]] fuyitos de Francia quan [[Loís XIV de Francia|Loís XIV]] derogó o [[Edicto de Nantes]], u chents que plegaban dende [[Alemanya]] y dende os cantons de [[Suiza]] de [[Idioma alemán|luenga alemana]], fuyindo d'as guerras de relichión en Europa (istos alemans s'establioron a sobénasobén en [[Pennsilvania]], a on encara hue se charra l'[[idioma alemán de Pennsilvania]]); tamién bi plegoron os [[escoceses de l'Ulster]] que albandonaban a suya tierra por as malas condicions economicas, y que yeran [[Presbiterianismo|presbiterians]]. Sindembargo, ista nueva población no se mezcló con as anteriors poblacions u entre sí, sino que en ista primera etapa formaba chicotz nuclios etnicos, como en un mosaico.<ref name="Jones, 1996:26">(Jones, 1996:26)</ref>
 
Os colons europeus que bi plegoron no plegoron sindembargo como población libre, porque plegoron con contratos de semi-[[esclavitut]], ta pagar o suyo viache u en plegar-ie como parte d'una condena chudicial, encara que ista servitut teneba una durada limitata en o tiempo.<ref>(Jones, 1996:27)</ref> Sindembargo, tamién plegaba a población [[Esclavitut|esclava]] ''stricto sensu'', que yera d'orichen [[Africa|africán]] y que a sobénasobén plegaban a las colonias d'o sud, ta treballar en as grans [[Plantación|plantacions]]. En [[1670]] nomás yeran 2.000 presonas en [[Virchinia]], pero o suyo numero continó o suyo crecimiento, y s'aproboron bellas normas que feban que a suya situación d'esclavitut ese ta cutío, como en [[Virchinia]] u [[Maryland]], transmitindo ixa situación a los suyos fillos.<ref name="Jones, 1996:26"/> O 80% d'os esclavos africans (arredol de 350.000 presonas en [[1763]]) viviban en os estatos d'o sud; en [[1756]] en Virchinia os africans yeran más d'o 40% d'a población, y en [[1751]] en [[Carolina d'o Sud]] más d'o 60%.<ref>(Jones, 1996:28)</ref>
 
Ista situación premitió una important millora d'as infraestructuras en o territorio d'as Tretze colonias, que en [[1775]] teneban una [[Población humana|población]] de más de 2 milions d'habitants. En ixas envueltas, a [[Cultura d'os Estatos Unitos]] teneba muita relación con a [[Cultura d'Europa]], en estar as unicas radices culturals d'os colons o continent europeu.<ref>(Jones, 1996:9)</ref>
Linia 225:
{{Articlo principal|Politica d'os Estatos Unidos}}
[[Imachen:Capitol Building Full View.jpg|thumb|250px|right|A [[frontera]] ueste d'o [[Capitolio d'os Estatos Unitos]], seu d'o [[Congreso d'os Estatos Unitos]].]]
Os Estatos Unitos son actualment a [[federación]] más antiga que existe. Ye una [[republica constitucional]] y una [[democracia representativa]]. O gubierno ye regulato por un sistema de [[deseparación de poders]] definito en a Constitución, que ye o documento legal supremo d'o país. En o sistema federal americán, os ciudadans son subchectos a sobénasobén a tres rans de gubierno: federal, estatal y local; as tasas locals gosan dividir-se entre os gubiernos d'o condato y o municipio. En a mayoría d'os casos, os liders executivos y lechislativos son esleitos a traviés d'[[escrutinio uninominal mayoritario]] por os ciudadans d'un destrito. No bi ha [[escrutinio proporcional plurinominal]] a ran federal, y ye prou raro a rans inferiors.
[[Imachen:WhiteHouseSouthFacade.JPG|thumb|left|A frontera sud d'a [[Casa Blanca]], residencia oficial y puesto de treballo d'o [[President d'os Estatos Unitos]].]]
O gubierno federal se divide en tres brancas:
Linia 543:
A [[gastronomía]] en os Estatos Unitos ye parellana a la que se puet trobar en muitos atros paises occidentals. O [[Triticum|trigo]] ye o prencipal [[cerial]]. Tradicionalment a cocina estatounitense emplega ingredients como lo [[pavo]], [[ciervo]], [[trunfa]]s, [[moniato]]s, ''[[chayote]]'' y [[sirope d'acirón]], que ya se feban servir en as cocinas indichenas y d'os primers pobladors europeus. Bells d'os platos más caracteristicos son a barbacoa ta carnes de [[tocín]] y [[vaca]], o ''[[crabcake]]'', as [[trunfas fritas]] y as [[galletas con pepitas de chicolate]].
 
A ''[[soul food]]'', tipica d'os esclavos africans, ye popular en o sud d'os Estatos Unitos y más que más entre os afroamericans en tot o país. As cocinas [[Sincretismo|sincretistas]] como a [[cocina criolla de Loisiana]], a [[gastronomía cajún|cocina cajún]] u a ''[[Tex-Mex]]'' son importants localment. Platos caracteristicos como a [[tarta de mazana]], o [[pollo frito]], a ''[[pizza]]'', as [[hamburguesa]]s y os ''[[hot dog]]s'' han tenito influencias de diferents grupos etnicos inmigrants. Tamién se consumen muito as trunfas fritas, asinas como los platos mexicans como por eixemplo os ''[[burrito]]s'' y ''[[taco]]s'' y os platos italians como a [[pasta]].<ref name="IFT">{{cita web |url=http://www.ift.org/cms/?pid=1000496 |author=Klapthor, James N. |title=What, When, and Where Americans Eat in 2003 |publisher=Institute of Food Technologists |date=2003-08-23|accessdate=2007-06-19}}</ref> Os americans por un regular prefieren o [[café]] en cuentas d'o [[té]]. As industrias de marketing d'as interpresas estatounitenses son responsables de que s'haigan cheneralizato o [[suco de narancha]] y a [[leit]] como bebitas ta o [[desayuno]].<ref>Smith, Andrew F. (2004). ''The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America''. New York: Oxford University Press, pp. 131–32. ISBN 0-19-515437-1. Levenstein, Harvey (2003). ''Revolution at the Table: The Transformation of the American Diet''. Berkeley, Los Angeles, and London: University of California Press, pp. 154–55. ISBN 0-520-23439-1.</ref> Mientres as decadas de [[Anyos 1980|1980]] y [[Anyos 1990|1990]] a dieta calorica d'os americans ha puyato en un 24%;<ref name="IFT" /> a sobénasobén as cadenas de ''[[comida rapeda]]'' s'han asociato con lo que se diz a "epidemia d'obesidat" americana. Os refrescos gaseosos s'han feito tamién muit populars; iste tipo de bebitas representan o 9% d'a inchesta calorica meyana d'os americans.<ref>{{cita web |title=Fast Food, Central Nervous System Insulin Resistance, and Obesity |publisher=American Heart Association |year=2005 |work=[[Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology]] |url=http://atvb.ahajournals.org/cgi/content/full/25/12/2451#R3-101329 |accessdate=2007-06-09}} {{cita web |title=Let's Eat Out: Americans Weigh Taste, Convenience, and Nutrition |publisher=U.S. Dept. of Agriculture |url=http://www.ers.usda.gov/publications/eib19/eib19_reportsummary.pdf|accessdate=2007-06-09}}</ref>
 
=== Esportes ===