Diferencia entre revisiones de «Valle d'a Cinca»

RaA '''Bal d'a Zinca''' ye ra bal que forma roo riurío [[río Zinca|Zinca]] á mientres d'o suio transcruze d'o [[Sobrarbe]], dend'es monezipios de [[Tella-Sin|Tella]] ent'[[Abizanda]]. Ye considerada a tal dimpués que [[Río Zinca|ro río]] sobrepase ro [[Collau d'as Debotas|Forato d'as Debotas]], per tanto, eixiu d'a [[Bal de Bielsa]], encara que belas begadas se bi clama asinas también en es trangos inferiors d'o riu per [[Semontano de Balbastro|Semontán]] i [[Zinca Baxa|ra Zinca Baxa]].

RoO [[Collau d'as Debotas|Forato d'as Debotas]] ye un congoste calcario que tancatranca roo paso d'a [[Zinca]] d'entre [[Salinas de Sin|Salinas]] e [[l'Infortunada]], entre ras bersanz de ''Craparizas'' iy ''O Mataire'' (d'o mallo d'a [[Punta Lierga]]) iy ''Coscollar'' iy ''San Andreu'' (d'a [[Montaña de Tella]] -Punta Laquín (1290m), Punta Tella (1439m) e Peña Silbán (1336m)-). Cuan raA [[Río Zinca|Zinca]] n'amaneixe per roo lugar de [[l'Infortunada]], troba-se que ne fan benefizio hidroelectrico con uno entibo, clamau ofizialment "''Embalse de [[A Espuña|Laspuña]]''" (lugar d'o cuo ne dista cuasi 8 Km) pero que á ista redolada se li conoxigue como á [[Entibo d'a Infortunada|Entiu de l'Infortunada]], roo cuo libra l'augua que reculle d'a [[Zinca]] i de l'[[Río Irués|Irués]] ent'a zentral hidroelectrica, prenzipal motor economico d'o lugar durantes d'añadas.

[[Image:La Infortunada - Pantano.jpg|thumb|250px|left|l'[[Entibo d'a Infortunada|Entiu de l'Infortunada]] amuestra raa suia color carauteristica d'auguas caregadas de [[Carbonato calzico|carbonatos]]]]

RaA [[cal|calz]] desprenuta d'as peñas á es primers quilometros d'a [[Zinca]] fa que l'augua entibada en ixa reclosa siga d'una color carauteristica, blanquinosa, mas que no transparenta.

RasAS fondaletas d'''Os Guaz'', como son clamadas astí ras bailetas que leban, auguasbal, enta l'aubridura de [[l'Ospital de Tella]], an bi desaugua raa [[río Yaga|Yaga]], (baxo d'a man d'a ''Lenera Mala'' -d'o mallo d'a [[Peña Solano]]-) fan raa serpiénserpient ent'as faldadas d'[[A Espuña]] i d'a [[Peña Montañesa]], altaria an roo río només bi toca ro lugar d'[[Escalona]]. RaA [[Bal de Puertolas]] amorta astí, aportando l'augua d'o [[río Bellós|Bellós]] e de tota ra cuenca d'a [[Bal d'Añisclo]] i d'a [[Bal de Bió]].

Fent bel resumen; en es quilometros que separan [[Salinas de Sin|Salinas]], puesto an termina raa [[Bal de Bielsa]], e l'esembocadura d'o [[río Bellós|Bellós]], raa [[Zinca]] bi ha aplegau rasas afluienzias de cuatro grans afluienz (como no en beierá més ent'a [[l'Aínsa]]): ra [[Río Zinqueta|Zinqueta]] (que bi aporta l'augua d'a [[Bal de Chistau]]), raa [[Río irués|Garona de l'Irués]] (con rasas auguas d'o mallo de [[Cotiella]] i d'a [[Bal d'a Espuña|''Balle'' d'A Espuña]]), raa [[río Yaga|Yaga]] (esaguant d'a ''Montaña Sesa'' i d'as [[Colladas d'Escuaín]]) e finalment roo [[río Bellós|Bellós]], chunión deras cuencas d'[[Bal d'Añisclo|Añisclo]] i de [[Bal de Bió|Bió]].

Dimpués d'ixo, raa bal d'a Zinca se fa solanera i aubierta ent'o sud á trabiés d'a fertile ''Ribera d'[[A Buerda|a Buerda]]'', raa muga natural d'entre l'alto i ro baxo [[Sobrarbe]], roo primer monezipio an no bi ha garra [[abieto|abietar]]s ó [[Fau|Faberas]]. En [[l'Aínsa]], l'[[río Ara|Ara]] bién ta unir-se ent'a [[Zinca]] cuasi en rasas rematanzas de l'[[Entibo de Meyano|Entiu de Meyano]], perque á ras añadas que son pliebudas, l'augua entibada plega ent'o ''pont de [[Banastón]]'' d'a [[l'Aínsa|ziudat amurelada]]. Ye ixe ro final dera bal en [[Sobrarbe]] autualment. En autres tiempes se feba continuidat ent'[[Abizanda]] i rasas estribazions inferiors d'a redolada, pero autualment, con una munión de lugars desabitaus i dos cuencas entibadas fan-la trencada. Dimpués, bela suerte de suzesión d'entibaches mantinen ra [[Zinca]] amortada ent'á l'eixida ent'o [[Semontano de Balbastro|Semontán]].

Ibi son muitos es lugars i lugarons en l'eixe zentral de [[Sobrarbe]] an se-bi charra l'[[aragonés]] encara á l'autualidat. No obstante, l'emprego d'a fabla local ye restrinxiu ta l'uso domestico, mientres que roo [[castellán]] ye estendillant-s'ie á cada añada. Ye ra fabla castellana raa fabla empregada en es comerzios i en raa fuerta [[Torismo|autibidat turistica]] d'a bal. Asinas, muitos d'es lugars que embolican raa carretera A-138 han perdiu prauticament totas ras suias trazas en rasas zagueras 30 añadas.

RaA [[Dialeutos de l'aragonés|bariedat dialeutal]] ye clamada astí ''[[Dialeuto Sobrarbe|Sobrarbe]]'' (p.ex. ''charrar roo sobrarbe''). Como pasa con toz es dialeutos de l'[[aragonés]] que fincan á bals arredoladas, ye prou difizil d'establir-ne an bi son rasas diferenzias d'entre ers. En roo caso de Sobrarbe, no son garra claras rasas diferenzias d'entre rosos dialeutos d'a bal zentral i rosos d'a [[Belsetán|caperelera d'o mesmo río]] u encara que d'es de l'[[Bal de Broto|alta bal de l'Ara]] (charres ''[[Bergotés|bergoteses]]''). RaA ragón d'isto ye que tradizionalment rasas bals [[Alto Aragón|altaragonesas]] no yeran estancas, si que muitos d'es suyos ofizios teniban implicazions de treslatos i d'aber de biacharbiaxar d'entre bals arredoladas. Asinas, collas de [[Nabata|nabaters]], [[picador|picadors]], [[transhumanzia|pastors]], etc. de bals bezinas paseban temporadas en es lugars d'uno u autro puesto, emfuertezint roo bagache d'expresións i trazas dialeutals que zirculeban continuament d'entre d'as bals.

Per ixo, raa clasificazión d'es dialeutos per rasas bals an s'ibi charran ye difizil, i respond unicament ent'a nezesidat clasificatoria d'es lingüistas, més que ent'a garra diferenzia que estie tanxible t'es suios charranz. En l'autra mano, también cale mentar que ro prozeso de degradazión i de castellanizazión fura que bi ha experimentau raa ''fabla'' á ras zagueras decadas d'o [[sieglo XX]], bi ha portau enta l'atomizazión d'as comunidaz de fablanz á zerteras bals. Asinas, cuan l'estudeoso se referix ent'es charranz d'o [[Belsetán]] ó d'o [[Bergotés]], no ye pensando que d'entre istas bals bi poderia aber nuclios de fablanz i que, a més, ixes dialeutos mantienen prauticament intautas rasas trazas comuns que feban que, decadas entazaga, formeren parti d'o mesmo sistema dialeutal.