Diferencia entre revisiones de «Nueva Zelanda»

Contenido eliminado Contenido añadido
AraBot (descutir | contrebucions)
m clean up, replaced: editor-last → apelliu_editor, month → mes (2), título → títol, location → localización, publisher → editorial (10), accessdate → calendata_acceso (13), |date → |calendata (11), |page → |pachina (2), |work → |obra (3), |year → |anyo (2), |last → |apelliu (11), |title → |títol (17), |first → |nombre (11)
Jpbot (descutir | contrebucions)
clean up and re-categorisation per CFD, replaced: qualo → cual, enqüesta → enquesta, bells → bels (2), más → mas (4), més → mes (2), scie → cie, qua → cua (15), Qua → Cua (4), tz → z (4), zifra → cifra (2), zi → ci (2), ze → ce (16), sice → size
Etiqueta: Revertido
Linia 44:
| codigo_ISO = 554 / NZL / NZ
| miembro_de = [[Commonwealth]], [[Cooperación Economica de l'Asia-Pacifico|APEC]], [[Nacions Unidas|ONU]], [[OCDE]]
| notas = <sup>1</sup> D'antis másmas ''Onward'' ([[idioma anglés|anglés]]; «Enta debán»)<br /> <sup>2</sup> ''God Save the Queen'' ye tamién oficial, pero no s'emplega guaire.<br /> <sup>3</sup> Fueras d'as [[Islas Chatham]], an son tres quartaladascuartaladas másmas: [[Tiempo Coordinato Unibersal|UTC]] +12:45 en hibierno y UTC +13:45 en estiu.
}}
'''Nueva Zelanda''' (os suyos nombres oficials son ''New Zealand'' en [[Idioma anglés|anglés]] y ''Aotearoa'' en [[Idioma maorí|maorí]]) ye un [[país]] d'[[Oceanía]] formato por dos grans [[isla]]s, a [[Isla Norte]] y a [[Isla Sud]], chunto a atras islas menors. Muga a lo norte y a l'este con o [[Oceano Pacifico|Pacifico Sud]], a l'ueste con o [[Mar de Tasmania]] y a lo sud con l'[[Oceano Glacial Antarctico|Oceano d'o Sud]].
Linia 54:
== Historia ==
{{Articlo principal|Historia de Nueva Zelanda}}
Encara que as islas que hue se conoixen con o nombre de Nueva Zelanda dentroron en a Historia en plegar-ie os descubridors d'orichen [[Europa|europeu]] y d'a suya colonización, as islas ya teneban una población anterior, os [[maorís]], descendients de pobladors d'orichen [[Polinesios|polinesio]]. Os colonizadors adaptoron o territorio y lo modeloron seguntes os suyos modelos culturals, fendo parte de l'[[Imperio Britanico]] dica primerías d'o [[sieglo XX]], quancuan esdevenió un [[Dominio britanico]] y dimpués un país independient de raso, encara que continó mantenendo unas estreitas relacions con o [[Reino Uniu]]. Asinas, Nueva Zelanda, chunto con l'amanata [[Australia]], prenioron parte en as luitas en Europa d'os britanicos mientres a [[Primera Guerra Mundial]], quancuan ninvioron tropas a combatir mas que mas en [[Echipto]] y [[Grecia]], destacando a participación de l'''[[Australian and New Zealand Army Corps]]'' (nombre que recibioron os soldatos australianos y neo-zelandesesneozelandeses) en a [[batalla de Gallipoli]] en [[1915]]-[[1916]]. Tamién luitoron mientres a [[Segunda Guerra Mundial]], en iste caso mas que mas en o [[teatro d'operacions d'Europa y d'Africa d'o Norte]] y en o [[teatro d'operacions d'Africa Oriental y d'Orient Meyo]], destacando en as suyas batallas contra l' ''[[Afrika Korps]]'' en [[Africa d'o norte]] y tamién en a [[peninsula italica]].
 
=== Prehistoria ===
[[Imachen:Polynesian Migration.svg|300px|left|thumb|Mapa con as migracions d'os pueblos polinesios dica a suya plegata en Nueva Zelanda.]]
Nueva Zelanda ye una d'as zagueras partes d'a Tierra en tener población humana. Se considera que os suyos primers habitants estioron grupos d'orichen [[Polinesios|polinesio]] ([[islas d'a Sociedat]] y [[islas Cook]]) que plegoron a las suyas islas alto u baixo en [[1250]] u [[1300]], desembolicando en o nuevo territorio una cultura propia y esdevenindo un grupo humán con caracteristicas propias: os [[maorís]]. Tamién se diz que podió haber-ie una primera ondata inmigratoria anterior arredol de [[150]], encara que tamién se diz que ista ondata se diz no dixó repuis en os pobladors d'o territorio. Plegoron a la [[Isla d'o Norte (Nueva Zelanda)|isla d'o Norte]], trobando-ie un territorio virchen con [[selva]]s que no conoixeban en os suyos territorios d'orichen, que yeran formatos por islas muito másmas chicotas y a on nomás bi heba que chicotas masas forestals de [[selva tropical]]. Troboron tamién una [[fauna]] y una [[flora]] que no yera adaptata a la presencia d'o ser humán, y amás estioron importadors d'especies desconoixitas en o territorio dica l'inte.
 
Oa maorís establioron un conchunto de ''iwi'' (u tribus) y ''hapu'' (u clans) que desembolicoron estructuras politicas diferents encara que mai no establioron garra estau común u centralizato que abracase a totalidat d'o territorio, y manteneban relacions que podeban plegar mesmo a la [[guerra]] ubierta, encara que tamién podeban establir alianzas. Os ''hapu'' podeban recibir o suyo nombre d'un [[antipasau eponimo|antipasato eponimo]] (hombre u muller).
Linia 65:
O primer europeu en plegar en [[1642]] en o territorio de l'actual Nueva Zelanda estió o [[explorador]] [[Países Baixos|neerlandés]] [[Abel Tasman]] (o mesmo que dio o suyo nombre a [[Tasmania]], en o sud d'[[Australia]]), encara que pensaba que o territorio conectaba con [[America d'o Sud]]. Sindembargo, en [[1645]] os cartografos neerlendeses, dimpués de comprobar que se trataba d'un nuevo territorio deseparato d'America, decidioron de clamar-lo ''Nova Zeelandia'', en a honor d'a [[Provincias d'os Países Baixos|provincia neerlandesa]] de [[Zelanda]] (''Zeeland'' en [[Idioma neerlandés|neerlandés]]). O navegant [[Reino Uniu|britanico]] [[James Cook]], qui plegó a las islas con posterioridad, adaptó o nombre a l'[[Idioma anglés|anglés]] ''New Zealand'', que ye dende ixe inte o suyo nombre en ixa luenga.
 
Tasman, plegato en 1642, no contó con a benevolencia d'os [[maorís]], con qui tenió enfrentamientos que provocoron cuantos muertos en a suya tripulación, y no tornó a haber-ne-ie presencia d'os europeus dica que plegó Cook, mas de cient anyos dimpués, en [[1769]], en o marco d'a expansión colonial britanica en l'[[Oceano Pacifico]] mientres o [[sieglo XVIII]]. Cook prencipió un intercambio con os maorís que continó con atros colonizadors britanicos, que estioron amás os introductors en as islas de bellos cultivos foranos, como as [[Solanum tuberosum|trugas]], que modificoron a producción [[Agricultura|agricola]] d'o territorio. Ista modificación comportó un augmento d'a producción agricola, fendo asinas posible que os enfrentamientos tribals se desembolicasen dica plegar a guerras de ms gran amplitut. Asinas, mientres as ditas [[guerras d'os mosquetzmosquez]], en [[1801]]-[[1840]], s'escaicioron mas de 600 [[batalla]]s, estando a causa dreita d'a muerte de 30.000 u 40.000 maorís. A ixo cal adhibir-ne a plegata de [[malautía]]s que dica l'inte yeran desconoixitas por a población, que no en teneba esfensas, reducindo-se asinas o total d'a población d'o territorio en un 40% respective d'a población que i heba quancuan i plegoron os primers europeus. Antiparte, dende primerías d'o [[sieglo XIX]] se instaloron en l'actual Nueva Zelanda cuantos misioners eopeus, que estendilloron entre o [[maorís]] o [[Cristianismo]] como a relichión predominent, substituyindo os cultos pre-cristianos.
 
En [[1832]] o Gubierno britanico nombró a [[James Busby]] como Resident britanico en as islas y en [[1835]], quancuan s'anunciaba a posibilidat d'una declarción de soberanía sobre o territorio por parte de [[Francia]], as [[tribus unitas de Nueva Zelanda]] facioron una declaración d'independencia, mesmo que demanoron a o rei [[Guillén IV d'o Reino Uniu]] que lis concedise a suya protección.
 
== Organización territorial ==
Linia 132:
[[Imachen:Aoraki-Mount Cook from Hooker Valley.jpg|thumb|right|O [[Mont Cook]] ye o [[mont]] mas alto de Nueva Zelanda.]]
 
Nueva Zelanda ye formata por dos [[isla]]s prencipals, as Islas [[Isla Norte|Norte]] y [[Isla Sud|Sud]], (''Te Ika un Maui'' y ''Te wai pounamu'' en maorí, respectivament) y un numero d'islas mas chicotas. As islas se troban entre as latitutzlatituz 29° y 53° S y lonchitutzlonchituz de 165° y 176° E. As dos islas prencipals son deseparatas por o [[estreito de Cook]], que tien 22&nbsp;km d'amplaria en o suyo punto mas estreito.<ref>{{en}} [http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/cook-strait/1 The Sea Floor. Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. A. H. McLintock. 2009]</ref> L'aria total d'o país ye de 268.021&nbsp;km², una miqueta mas chicot que [[Italia]] u [[Chapón]] y un poquet mas gran que o [[Reino Uniu]].<ref>{{en}} [http://www2.stats.govt.nz/domino/external/PASFull/pasfull.nsf/84bf91b1a7b5d7204c256809000460a4/4c2567ef00247c6acc25697a00043f15?OpenDocument Geography]. Statistics New Zealand. 1999</ref>
 
O país ye luengo (mas de 1.600&nbsp;km de largaria en o suyo eixe norte-nord-este) y estreito (con un amplo maximo de 400&nbsp;km),<ref>{{en}} Heinemann New Zealand atlas. Heinemann Publishers. D. W. McKenzieMcKencie. 1987</ref> con alto u baixo 15.134&nbsp;km de [[costa]].<ref name="CIA">{{en}} [https://web.archive.org/web/20190918165831/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nz.html The World Factbook]. 2011. CIA</ref> Dimpués d'as Islas Norte y Sud, as cinco islas habitatas mas grans son a [[Isla Stewart]], as [[Islas Chatham]] (''Rekohu''), [[Isla Gran Barrera]] (en o [[golfo de Hauraki]]),<ref name="ACC Hauraki"/> [[Isla D'Urville (Nueva Zelanda)|Isla D'Urville]] (en o [[estreito de Marlborough]])<ref>{{en}} [http://www.historic.org.nz/en/Publications/HeritageNZMagazine/HeritageNz2006/HNZ06-DiscoveringDUrville.aspx Discovering D'Urville. Gerard Hindmarsh]. 2006. Historic.org.nz</ref> y a [[Isla Waiheke]] (a másmas poblata d'as cinco).<ref name="ACC Hauraki">{{en}} [https://web.archive.org/web/20120523235455/http://www.aucklandcity.govt.nz/auckland/introduction/hauraki/default.asp Hauraki Gulf islands]. Auckland City.govt.nz. 2010. Consejo de la Ciudad de Auckland</ref> O país conta con a-saber-los [[recursos marinos]], con a setena [[zona economica exclusiva]] mas gran en o mundo, que cubre mas de 4.000.000&nbsp;km², lo que se traduce en mas de quince vegatas a suya superficie terrestre.<ref name="mfe">{{en}} Offshore Options: Managing Environmental Effects in New Zealand's Exclusive Economic Zone. Ministry for the Environment. 2005. Wellington ISBN 0-478-25916-6</ref>
 
A [[Isla Sud]] ye a masa de tierra mas gran de Nueva Zelanda y ye dividita a o largo por os [[Alpes d'o Sud]].<ref>{{en}} The rise and fall of the Southern Alps. Glen Coates. Canterbury University Press. 2002</ref> Aintro d'ista [[cordelera]] existen 18 picos de mas de 3.000 [[metro|m]], estando o mas alto o [[mont Cook]], con 3.754 m. d'altaria.<ref>Harvard. Garden 2005 p.52}}</ref> As partis mas altas d'a Isla Sud son cubiertas por [[selva]]s, protechitas por cuantos [[parque nacional|parques nacionals]] como os d'[[Parque Nacional Abel Tasman|Abel Tasman]] y [[Parque Nacional Kahurangi|Kahurangi]].<ref>{{en}} [http://www.eoearth.org/article/Nelson_Coast_temperate_forests The Encyclopaedia of the Earth. Nelson Coast temperate forests]. 2008. [[World Wildlife Fund]]</ref> [[Parque Nacional de Fiordland|Fiordland]], en a parti sudueste d'a Isla Sud, ye un aria de altas montanyas tallatas por [[fiordo]]s.<ref>{{en}} [http://www.teara.govt.nz/en/southland-places/10 Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda]. Southland places - Fiordland's coast. Grant, David</ref> A [[Isla Norte]] ye menos montanyosa pero ye marcata por o [[vulcán|vulcanismo]]. A zona vulcanica de [[Taupo]], una gran [[meseta vulcanica]], contina estando muit activa. A montanya mas alta d'a Isla Norte, o mont [[Ruapehu]] (2.797 m), y o laco mas gran d'o país, o [[laco Taupo]], se troban en ista meseta.<ref>{{en}} [http://www.teara.govt.nz/en/natural-environment/1 Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda] Natural environment - Geography and geology. Carl Walrond. 2009</ref> O norte d'a isla ye un aria mas plana, que d'antis mas yera cubierta por árbols [[kauri]].<ref>Harvard. Garden. 2005. p172}}</ref>
 
O país debe a suya variata topografía, y talment a suya aparición por dencima d'o [[livel d'a mar]], a la muga dinamica que se troba entre as [[placa d'o Pacifico|placas d'o Pacifico]] y [[Placa Indoaustraliana|Indoaustraliana]].<ref name = "Keith 2009">{{en}} [http://www.TeAra.govt.nz/en/sea-floor-geology/2 Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Sea floor geology - Active plate boundaries]. Keith Lewis, Scott D. Nodder y Lionel Carter. 2009</ref> Nueva Zelanda fa parti de [[Zealandia]], un [[continent]] quasicuasi d'a metat d'a grandaria d'[[Australia]], que se sumerchió gradualment dimpués de deseparar-se d'o supercontinent [[Gondwana]].<ref>{{en}} Zealand phylogeography: evolution on a small continent. Molecular Ecology. Wallis, G. P.; Trewick, S. A. New. 2000. DOI 10.1111/j.1365-294X.2009.04294.x</ref> Fa alto u baixo 25 millons d'anyos, un cambeo en os movimientos d'as placas tectonicas prencipió un proceso d'elevación y compresión d'o terreno. Agora iste proceso ye mas evident en os Alpes d'o Sud, formatos por a compresión d'a [[crosta terrestre]] chusto chunto a la [[falla alpina]]. En atros puestos, a muga entre as placas fa que bi haiga [[subducción]] d'una placa debaixo de l'atra, creyando cuantas [[fuesa oceanica|fuesas]], como la de [[fuesa de Puysegur|Puysegur]], a o sud, a [[fuesa de Hikurangi]], a l'este y as fuesas de [[fuesa de Kermadec|Kermadec]] y [[fuesa de Tonga|de Tonga]] mas enta o norte.<ref name = "Keith 2009"/><ref>{{en}} Bathymetry of the Tonga Trench and Forearc: A Map Series. Marine Geophysical Researches. 21, num. 5. 2000. Dawn J. Wright, Sherman H. Bloomer, Christopher J. MacLeod, Brian Taylor y Andrew M. Goodliffe</ref>
 
=== Clima ===
Linia 145:
A latitut de Nueva Zelanda, entre os [[paralelo]]s 34° a 47° S, corresponde estreitament a la d'[[Italia]] en o hemisferio norte. Manimenos, o suyo isolamiento d'influencias continentals y a exposición a os vientos fredos d'o sud y as [[corrient marina|corrients oceanicas]], le dan a o clima un caracter mas [[templato]].<ref>{{en}} [http://www.TeAra.govt.nz/en/climate/1Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Climate - New Zealand’s climate]. Brett Mullan, Andrew Tait and Craig Thompson. 2009</ref> O [[clima]] en tot o país ye [[clima templato|templato]], mas que mas [[clima oceanico|oceanico]], con temperaturas anyals meyas que van dende os 10&nbsp;°C en o sud, dica os 16&nbsp;°C en o norte. As [[temperaturas]] maximas y minimas historicas son 42,4&nbsp;°C en [[Canterbury (Nueva Zelanda)|Canterbury]] y -21,6&nbsp;°C en [[Ophir]], [[Otago]].<ref name="niwa">{{en}} [http://www.niwa.co.nz/education-and-training/schools/resources/climate/extreme Summary of New Zealand climate extremes]. Instituto Nacional de Investigaciones del Agua y Atmósfera. 2010. NIWA.co.nz</ref>
 
As condicions climaticas cambean prou entre as distintas rechions: de extremadament humido en [[West Coast (Nueva Zelanda)|West Coast]], a quasicuasi semiarido en l'interior de Canterbury y subtropical en [[Northland (Nueva Zelanda)|Northland]].<ref>{{en}} [http://www.TeAra.govt.nz/en/natural-environment/3 Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Natural environment - Climate]. Carl Walrond. 2009</ref> D'as siet ciudaz mas importants, [[Christchurch]] ye amás xuta, recullindo-se-ie en promeyo nomás 640&nbsp;mm de plevia por anyo; [[Auckland]], amás humeda, reculle quasicuasi o doble d'ixa cantidat.<ref>[https://web.archive.org/web/20110503221956/http://www.niwa.co.nz/__data/assets/file/0006/44268/rain.xls Mean monthly rainfall]. Instituto Nacional de Investigaciones del Agua y Atmósfera. 2004. NIWA.co.nz</ref> Auckland, [[Wellington (Nueva Zelanda)|Wellington]] y Christchurch tienen un promeyo anyal de 2.000 horas de [[sol]]. O sud y o sudueste d'a Isla Sud tienen un clima mas fredo, con alto u baixo entre 1.400 y 1.600 horas de luz solar; o norte y o nord-este d'a Isla Sud son as arias con mas sol d'o país y tienen alto u baixo entre 2.400 y 2.500 horas de sol.<ref>{{en}} [http://www.niwascience.co.nz/__data/assets/file/0006/44655/sunshine.xls Mean monthly sunshine hours]. Instituto Nacional de Investigaciones del Agua y Atmósfera. 2004. NIWA.co.nz</ref>
 
=== Flora y fauna ===
O [[isolamiento cheografico]] de 80 millons d'anyos y a [[biocheografía]] d'as islas son os responsables d'a variedat unica d'especies vechetals y animals d'o país,<ref>{{en}} Cooper R.; Millener, P. The New Zealand biota: Historical background and new research. Trends in Ecology & Evolution. 1993. DOI 10.1016/0169-5347(93)90004-9</ref> que evolucionoron d'a vida silvestre de [[Gondwana]], u bien, logroron plegar a las costas volando, nadando u rastratos por l'oceano.<ref>Harvard. Lindsey. 2000. p14</ref> Alto u baixo o 82% d'as [[plantas vasculars]] nativas de Nueva Zelanda son [[endemica]]s, estando un total de 1.944 especies de 65 [[chenero (biolochía)|cheneros]] d'una sola [[familia (biolochía)|familia]].<ref name="FAQ">{{es}} [https://web.archive.org/web/20120908012124/http://www.nzpcn.org.nz/page.asp?help_faqs_NZ_plants Frequently asked questions about New Zealand plants]. NZPCN.org.nz. New Zealand Plant Conservation Network</ref><ref name="NZPCN 2006">{{en}} New Zealand Plant Conservation Network. 2006. New Zealand indigenous vascular plant checklist. ISBN 0-473-11306-6. P.J. de Lange, J.W.D. Sawyer y J.R. Rolfe</ref> Os dos tipos prencipals de selvas son as dominatas por [[podocarpaceae|podocarpos]] y/o [[Agathis australis|kauris]], y en climas mas fredos os mas importants son os [[Nothofagaceae|fayos d'o sud]].<ref>{{en}} [http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/forests-indigenous/4 Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Mixed Broadleaf Podocarp and Kauri Forest]. A. H. McLintock.</ref> Os tipos de vechetación restants son [[chespede|pastos]], a mayoría d'os qualoscuals son [[arbusto|matullos]].<ref>{{en}} [http://www.TeAra.govt.nz/en/grasslands/1 Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Grasslands - Tussock grasslands]. Alan F. Mark.</ref>
 
[[Imachen:PohutukawaCornwallis.jpg|thumbnail|left|Árbol [[pohutukawa]].]]
 
En a isla meridional de Nueva Zelanda bi ha unas [[selvas templato-fridas]] (que fan part d'o que bellsbels autors denominan [[pluvisilvas templatas]]), comparables a las presents en [[Tasmania]] y en as versants pacificas d'os Andes meridionals y d'as [[Montanyas Rocosas]]. Ye un tipo de vechetación que necesita zonas mésmes fridas que a selva subtropical pero a man d'a costa, que suaviza o clima y li da mésmes humidat. A selva de dominata por árbols con [[fuella perén]] ampla y gran como un fayo austral u ''[[Nothofagus menziesiimenciesii]]'' con abundancia de [[molsa]]s y [[felequera]]s. O suelo presenta caracteristicas [[podsol]]icas.
 
=== Protección ambiental ===
Os patrons d'as emisions de [[gases de efecto hibernadero]] son parellans a os d'os [[Escandinavia|países escandinavos]], gracias a o correcto uso y aproveitamiento d'a tierra y a la [[reforestación]].<ref name=ODI>{{en}} [http://www.odi.org.uk/resources/details.asp?id=5127&title=redd-deforestation-carbon-credits-carbon-markets|títol= Commodifying carbon to reduce deforestation: lessons from New Zealand]. ODI.org.uk. Gary Cox y Leo Peskettha. 2010</ref> A mayoría d'as 11,9 millons d'hectarias de tierras agricolas, que representan alto u baixo un 44% d'a superficie total d'o país, se limpioron.<ref name=ODI/> Os primeros intentos ta disminuir os efectos d'a [[deforestación]], tals como a Lei de rechistro de dreitos de silvicultura de 1983, que creyó os «dreitos de silvicultura», nomás tenioron un exito moderato.<ref name=ODI/> Manimenos, creyoron estandars de clase mundial en a replega de datos y en dreitos sobre a propiedat, que dioron paso a la primera enmienda a la Lei de selvas de 1949, feita en 1993, que dimpués serviría de base a la Lei de respuesta de cambeo climatico de 2002.<ref name=ODI/> A reforestación fue vista como a prencipal ferramienta ta cumplir con os obchectivos d'o [[Protocolo de Kioto]].<ref name=ODI/> En consecuencia, s'implementoron programas ta a reducción d'as emisions prevocatas por a deforestación y a degradación d'as selvas y se establió l'uso de [[bonos de carbonio]] ta o [[comercio de dreitos d'emisión]].<ref name=ODI/> Debito a que o gubierno estió o primero en tener acceso a os bonos de carbonio, quancuan prencipioron a manullar-se, habió un augmento d'a [[deforestación]]. QuanCuan a iniciativa privata tenió acceso a o comercio de dreito de emisión, o programa prencipió a reducir os nivels de deforestación.<ref name=ODI/>
 
== Economía ==
Nueva Zelanda tien una moderna, prospera y desembolicata [[economía de mercato]], con un [[producto interior bruto]] (PIB) y una paridat de poder adquisitivo (PPA) [[per capita]] estimatos entre US$27.420 y $US29.352.<ref>As estimacions pueden variar seguntes a organización que proporciona os datos. O [[Fundo Monetario Internaciona]] estima US$27.420. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/02/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=30&pr1.y=9&c=196&s=PPPPC&grp=0&a= Report for Selected Countries and Subjects, October 2010. FMI]. O [[World Factbook]] d'a CIA estima US$28.000. [https://web.archive.org/web/20130424075526/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html title=GDP - per capita (PPP) The World Factbook CIA]. O [[Banco Mundial]] fa una estimación de US$29.352. [http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD World Bank GDP per capita (current US$)]</ref> O [[dólar neozelandésneocelandés]], dito informalment "dólar kiwi", ye a moneda oficial de Nueva Zelanda. Tamién circula en as Islas Cook (se veiga [[dólar d'as Islas Cook]]), Niue, Tokelau y as [[Islas Pitcairn]].<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.bsi.si/en/financial-data.asp?MapaId=1239|títol=Currencies of the territories listed in the BS exchange rate lists|editorial=Bank of Slovenia|calendata_acceso=22 de chinero de 2011}}</ref> Nueva Zelanda se trobaba en l'anyo 2010 seguntes o [[Programa de Desembolique d'as Nacions Unidas]] en a 3ª posición entre os países "mas desembolicatos" seguntes o suyo [[Index de Desembolique Humán]],<ref>{{en}} {{cita web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf|format=PDF|títol=Human Development Index and components|editorial=[[United Nations Development Programme]]|calendata_acceso=3 March 2011}}</ref> y o 4<sup>eno</sup> en 2011 seguntes o [[Index de Libertat Economica]] publicato por ''[[The Heritage Foundation]]''.<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.heritage.org/index/ |títol=2011 Index of Economic Freedom |calendata= |calendata_acceso=15 de chinero de 2011|editorial =[[The Heritage Foundation]] y [[Wall Street Journal]]}}</ref>
 
[[Imachen:MilfordSound.jpg|thumb|left|[[Milford Sound]], un d'os destins turisticos mas famosos de Nueva Zelanda<ref name="stuff.co.nz">{{en}} {{cita web|url=http://www.stuff.co.nz/travel/396410|títol=NZ tops Travellers' Choice Awards |editorial=Stuff Travel|calendata=Mayo 2008|calendata_acceso=30 d'abril de 2010}}</ref>]]
 
Historicament, as industrias extractivas han contribuyito a-saber-lo en a economía de Nueva Zelanda, centrando-se en diferents actividatzactividaz seguntes o periodo de tiempo: os mamifers marins, o [[Phormium|lino de Nueva Zelanda]], l'oro, a [[goma de kauri]], u a fusta.<ref name="RWT export evolution">{{en}} {{cita web |url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/trade-external/1 |títol=Historical evolution and trade patterns |obra=An Encyclopaedia of New Zealand |anyo=1966 |calendata_acceso=10 February 2011}}</ref> Con o desembolique d'os barcos con refricheración en a decada de 1880, diferents alimentos como a carne y atros productos diarios fuoron exportatos ta Gran Bretanya, un comercio que estió l'alazetalacet ta un fuerte creiximiento economico en Nueva Zelanda.<ref>{{en}} {{cita web|nombre1=Hugh|apelliu1=Stringleman|nombre2=Robert|apelliu2=Peden|url=http://www.teara.govt.nz/en/sheep-farming/5/2|títol=Sheep farming – Growth of the frozenfrocen meat trade, 1882–2001|editorial=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|calendata=October 2009|calendata_acceso=6 de mayo de 2010}}</ref> L'alta requesta de productos agricolas dende o Reino Uniu y os [[Estaus Unius]] aduyó a os neozelandesesneocelandeses a un ran de vida parellán a o existen en Australia y [[Europa Occidenta]] en os anyos 1950 y 1960.<ref>{{en}} {{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|apelliu_editor=McLintock|títol=Some Indicators of Comparative Living Standards|nombre=John|apelliu=Baker|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/standard-of-living/1/1|calendata_acceso=330 April 2010|calendata=February 2010|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|editorial=Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand}} Table pdf downloadable from [http://www.teara.govt.nz/files/3_308_StandardOfLiving_Comparison_0.pdf]</ref> En 1973 o mercato d'exportacions de Nueva Zelanda se redució en dentrar o Reino Uniu en a Comunidat Europea chunto a atros factors como a [[crisi d'o petrolio de 1973]] y a [[crisi enerchetica de 1979]], lo que levo a o país a una important [[depresión economica]].<ref>{{en}} {{cita web|nombre1=Chris|apelliu1=Nixon|nombre2=John |apelliu2=Yeabsley|títol=Overseas trade policy - Difficult times – the 1970s and early 1980s|editorial=Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand|calendata=April 2010|url=http://www.TeAra.govt.nz/en/overseas-trade-policy/5|calendata_acceso=22 de chinero de 2011}}</ref> A calidat de vida en Nueva Zelanda cayó por debaixo d'a que bi heba en Australia y [[Europa Occidental]], y en 1982 Nueva Zelanda rechistro a valor de renta per capita mas baixa d'entre os países desembolicatos seguntes o [[Banco Mundial]].<ref>{{en}} {{cite journal |apelliu=Evans |nombre=N. |títol=Up From Down Under: After a Century of Socialism, Australia and New Zealand are Cutting Back Government and Freeing Their Economies |journal=National Review |volume=46 |issue=16 |pachinas=47–51}}</ref> Dende 1984, os succesivos gubiernos han feito una gran reestructuración [[macroeconomía|macroeconomica]] (conoixita primero como ''[[Rogernomics]]'' y dimpués ''[[Ruthanasia]]'' por os nombres d'os ministros d'economía por ixas envueltas: Roger Douglas y Ruth Richardson), o resultato estió una rapeda transformación de Nueva Zelanda dende una economía a-saber-lo [[Proteccionismo|proteccionista]] a una economía de [[libre comercio]] liberalizata.<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20110510082643/http://www.ariplex.com/~economic-myth-busters/hazledine-taking%20nz%20seriously.pdf Taking New Zealand Seriously: The Economics of Decency]. Tim Hazledine. HarperCollins Publishers. ISBN 1-86950-283-3</ref>
 
As tasas d'ature puyoron por dencima d'o 10&nbsp;por cient en 1991 y 1992,<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.socialreport.msd.govt.nz/paid-work/unemployment.html|títol=Unemployment|editorial=2010 Social report|calendata_acceso= 4 de febrero de 2011}}
</ref> dimpués d'o [[Lunes negro (1987)|crash d'os mercatos de valors de 1987]], pero tornó a baixar dica o minimo historico d'o 3.4&nbsp;por cient en 2007.<ref>{{en}} {{cita web|url=http://www.nzherald.co.nz/business/news/article.cfm?c_id=3&objectid=10502512|títol=The miracle of full employment |apelliu=Bingham|nombre=Eugene |calendata=7 April 2008|editorial=New Zealand Herald|calendata_acceso=17 de septiembre 2008}}</ref> A [[crisi financiera global]] que venió dimpués tenió un gran impacto en Nueva Zelanda con una cayita d'o PIB en cinco trimestres consecutivos, a mayor recesión en mas de trenta anyos d'historia,<ref>{{en}} {{cite news|url=http://www.nytimes.com/2009/06/11/business/global/11nzrate.html|títol=New Zealand Takes a Pause in Cutting Rates |calendata=10 June 2009 |obra=[[The New York Times]]|calendata_acceso=30 d'abril de 2010}}</ref><ref>{{en}} {{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/8120196.stm|títol=New Zealand's slump longest ever |calendata=26 de chunio 2009|obra=BBC News|calendata_acceso=30 d'abril de 2010}}</ref> y as tasas d'ature tornoron a puyar dica o 7 por cient en zaguerías de 2009.<ref>{{cita web|títol=Household Labour Force Survey: December 2010 quartercuarter - Media Release|url=http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/work_income_and_spending/employment_and_unemployment/HouseholdLabourForceSurvey_MRDec10qtr.aspx|nombre=Geoff|apelliu=Bascand|calendata=Febrero de 2011|editorial=Statistics New Zealand|calendata_acceso=4 de febrero de 2011}}</ref> New Zealand ha experimentato diferents "[[fuyita de cerebros|fuyitas de cerebros]]" dende os anyos 1970<ref>{{en}} {{cite journal|apelliu=Davenport|nombre=Sally|url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V77-4C007RT-1&_user=10&_coverDate=05%2F31%2F2004&_rdoc=6&_fmt=high&_orig=browse&_srch=doc-info(%23toc%235835%232004%23999669995%23502989%23FLA%23display%23Volume)&_cdi=5835&_sort=d&_docanchor=&_ct=9&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=37b8a5c81622b1687fbea5dfb51a0f38|títol=Panic and panacea: brain drain and sciencecience and technology human capital policy|journal=Research Policy|volume=33|anyo=2004|pachinas=617–630}}</ref> y que encara continan hue.<ref>{{cite news|títol=New Zealand brain-drain worst in world|nombre=Sean|apelliu=O'Hare|calendata=Setiembre de 2010|newspaper=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]]|localización=United Kingdom|url=http://www.telegraph.co.uk/expat/expatnews/7973220/New-Zealand-brain-drain-worst-in-world.html}}</ref> QuasiCuasi un quatrenocuatreno d'os treballadors altament qualificatoscualificatos viven difuera d'o país, mas que mas en Australia y Gran Bretanya, a mayor zifracifra entre as nacions desembolicatas.<ref>{{cite news|títol=QuarterCuarter of NZ's brightest are gone|nombre=Simon|apelliu=Collins|calendata=March 2005|newspaper=New Zealand Herald|url=http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10114923}}</ref> En os zaguers anyos, manimenos, ha habito un proceso inverso con a plegata de profesionals qualificatoscualificatos provenients d'Europa y de países menos desembolicatos.<ref>{{en}} [http://jstor.org/stable/2676011 The labour market performance of European immigrants in New Zealand in the 1980s and 1990s]. The International Migration Review, 2000. Winkelmann, Rainer. 33 DOI 10.2307/2676011 The Center for Migration Studies of New York.</ref>
 
== Demografía ==
Linia 171:
[[Imachen:New Zealand population over time - small.png|thumb|left|Población historica de Nueva Zelandia (negro) y creiximiento previsto (royo).]]
 
A población de Nueva Zelanda ye d'alto u baixo 4,39 millons d'habitants. Un reloch poblacional se troba en a seu d'o Statistics New Zealand: [http://www.stats.govt.nz/tools_and_services/tools/population_clock.aspx Stats.govt.nz].</ref> En o [[censo]] de 2006, un 67,6% d'os enqüestausenquestaus s'identificoron etnicament como [[Europa|europeu]] y un 14,6% como [[maorí]].<ref name=gruposetnicos>{{en}} [http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/ethnic-groups-in-new-zealand.aspx Ethnic groups in New Zealand]. Stats.govt.nz. 2007. Statistics New Zealand</ref> Atros grupos etnicos importants incluyen os [[asia]]ticos (9,2%) y os [[Islas d'o Pacifico|pueblos d'o Pacifico]] (6,9%), mientres que l'11,1% s'identificoron a sí mesmos simplament como «neozelandésneocelandés» (u parellán) y o restant 1% s'identificó con atras etnias.<ref name="Ethnicity 2006 Census">{{en}} [https://web.archive.org/web/20100525062433/http://stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/national-highlights/cultural-diversity.aspx Cultural diversity]. Stats.govt.nz. Statistics New Zealand</ref> QuandoCuando se fació o censo, se podeba trigar mas d'un grupo etnico (o 53% d'os maorí s'identificoron nomás como maorís, mientres que a resta lo fació con atro grupo etnico mas).</ref><ref name="Maori 2006 Census">{{en}} [https://web.archive.org/web/20100525055954/http://stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/maori/maori-ethnic-population-te-momo-iwi-maori.aspx Maori Ethnic Population / Te Momo Iwi Maori] Stats.govt.nz. Statistics New Zealand</ref> Isto contrasta con as zifrascifras de [[1961]], quancuan o censo informó que a población de Nueva Zelanda se composaba d'un 92% de europeus y nomás que d'un 7% de maorís, con as minorías asiaticas y d'o Pacifico fendo l'1% restant.<ref>{{en}} [http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10678220 Ethnic mix changing rapidly. NZ Herald News.co.nz. 2010. Simon Collins</ref> Encara que o [[chentilicio]] ta un ciudadano de Nueva Zelanda ye neozelandésneocelandés, o termín informal «[[kiwi (chentilicio)|kiwi]]» ye comunment emplegato tanto por os foranos,<ref>{{en}} Dalby, S. The ‘Kiwi disease’: geopolitical discourse in Aotearoa/New Zealand and the South Pacific. 1993. Political geography. vol 12, DOI 10.1016/0962-6298(93)90012-V</ref> como por a población local.<ref>{{en}} New Zealand Population Review. vol 30. num 1 y 2. pachinas 5–22. Seeking an Ethnic Identity: Is “New Zealander” a Valid Ethnic Category? Paul Callister. 2004</ref> O termín «[[pakeha]]» gosa referir-se a os neozelandesesneocelandeses d'ascendencia europea, encara que beluns refusan ista denominación d'orichen,<ref>{{en}} [http://www.nzherald.co.nz/section/1/story.cfm?c_id=1&objectid=10371473 Ethnic Census status tells the whole truth] New Zealand Herald.co.nz. Tapu Misa. 2006.</ref><ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20091113152012/http://www.stats.govt.nz/~/media/Statistics/Methods%20and%20Services/Review%20ethnicity/draft-reportof-reviewo-official-ethnicity-standard.ashx Draft Report of a Review of the Official Ethnicity Statistical Standard: Proposals to Address the ‘New Zealander’ Response Issue]. 2009. Statistics New Zealand. Stats.govt.nz</ref> amás de que bellsbels maorís lo fan servir ta referir-se a toz os neozelandesesneocelandeses que no descienden de maorís u belatro pueblo polinesio.<ref name="Pakeha">{{en}} [https://web.archive.org/web/20110407094849/http://www.maorinews.com/writings/papers/other/pakeha.htm 'Pakeha', Its Origin and Meaning]. Jodie Ranford. Maori News.com</ref>
 
[[Imachen:Auckland isthmus and Waitemata Harbour.jpg|thumb|Vista satelital d'a zona metropolitana d'Auckland, a ciudat mas gran y mas poblada d'o país.]]
 
A mayoría d'os neozelandesesneocelandeses d'orichen europeu tienen ascendencia [[Anglaterra|britanica]] y [[Irlanda|irlandesa]], encara que bi ha poblacions significativas d'origen [[Países Baixos|neerlandés]], [[Dalmacia|dalmata]],<ref name="Dalmatians">{{en}} [http://www.teara.govt.nz/en/dalmatians Dalmatians]. Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda Carl Walrond</ref> [[italia]]no y [[Alemania|alemán]], chunto con immigrants europeus que viachoron a traviés de [[Norteamerica]], [[Sudamerica]], [[Australia]] y [[Sudafrica]].<ref name = "Peoples">{{en}} [http://www.teara.govt.nz/en/new-zealand-peoples New Zealand Peoples]. Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda</ref> Nueva Zelanda ye un país predominantment urbán, ya que o 72% d'a población vive en una d'as 16 prencipals zonas urbanas, y o 53% vive en beluna d'as quatrecuatre ciudaz mas grans: [[Auckland]], [[Christchurch]], [[Wellington (Nueva Zelanda)|Wellington]] y [[Hamilton (Nueva Zelanda)|Hamilton]].<ref name="Urban">{{en}} [https://web.archive.org/web/20110828094252/http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/population/estimates_and_projections/subnational-pop-estimates-tables.aspx Subnational population estimates at 30 June 2009]. Stats.govt.nz. Statistics New Zealand</ref> L'[[asperanza de vida]] d'una persona naixita en 2008 yera de 82,4 anyos ta una nina y 78,4 anyos ta un ninyo.<ref>{{en}} [http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/population/births/BirthsAndDeaths_HOTPDec09qtr/Commentary.aspx Commentary]. Stats.govt.nz. Statistics New Zealand</ref> Se preveye que l'asperanza de vida puye dica os 85 anyos en 2050, y que a [[mortalidat infantil]] baixe.<ref name=UNtwspop>{{en}} [http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf World Population Prospects]. Consello Económico y Social - División de Población. 2009. UN.org</ref> As estimacions indican que ta ixe mesmo anyo, a población plegará ta os 5,3 millons, a edat promeyo puyará de 36 anyos a 43 anyos y o porcentache de personas mayors de 60 anyos puyará d'o 18% a o 29%.<ref name=UNtwspop/>
 
Os maorís estioron os primers immigrants en plegar en Nueva Zelanda, seguitos d'os primers colonos europeus. Os siguients colonos proveniban en gran parti d'o Reino Uniu, Irlanda y Australia, debito a las politicas restrictivas parellanas a las [[Australia blanca|imposatas en Australia]].<ref>{{en}} Trends in international migration: continuous reporting system on migration. Organización ta a Cooperación y o Desembolique Económico. 2000. pachinas 276–278. Socidad Peruana de Medicina Intensiva (SOPEMI)</ref> A radíz d'a [[Gran depresión]] y a [[Segunda Guerra Mundial]], istas politicas se relaixoron y a immigración puyó. Entre 2008 y 2009, o Servicio de Immigración de Nueva Zelanda fixó o destín de mas de 45.000 immigrants.<ref name="2004Immigration">{{en}} Our immigration policy: rationality, stability, and politics: Stephen Hoadley discusses New Zealand's approach to the vexed question of immigration controls. New Zealand International Review. 2004. Hoadley, Stephen</ref> o 23% d'os neozelandesesneocelandeses naixioron d'un país forano, a mayoría d'istos viven en a [[rechión d'Auckland]].<ref name="Birthplace"/> Encara que a mayoría provienen d'o Reino Uniu y Irlanda (29%), a immigración dende [[Asia Oriental]] (en a suya mayoría de [[China]] continental, pero con un numero important de immigrants de [[Corea]], [[Taiwán]], [[Chapón]] y [[Hong Kong]]) ye puyando a escape.<ref name="Birthplace">{{en}} [https://web.archive.org/web/20110517155119/http://www.stats.govt.nz/Census/2006CensusHomePage/QuickStats/quickstats-about-a-subject/culture-and-identity/birthplace-and-people-born-overseas.aspx QuickStats About Culture and Identity: Birthplace and people born overseas]. Statistics New Zealand. 2006. Stats.govt.nz</ref> O numero d'estudiants d'intercambio tamién puyó considerablement en a decada de 1990, y en 2002, bi heba mas de 20.000 alumnos foranos en institucions d'[[educación superior|amostranza superior]] publicas.<ref>{{en}} International Education Journal. International Students in New Zealand: Needs and Responses. Andrew Butcher y Terry McGrath</ref>
 
== Cultura ==