Basco roncalés

(Reendrezau dende Vasco roncalés)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Roncalés
Erronkariera

Zona a on se parlaba o roncalés
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País {{{país}}}
Rechión {{{rechión}}}
Lugars principals Isaba, Roncal
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors Garra dende 1992
Oficial en {{{oficial}}}
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por {{{regulau}}}
Vitalidat Muerto
Escritors principals
Rasgos dialectals
{{{familia1}}}
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}

O roncalés (en idioma basco erronkariera, os suyos fablants li deciban uskara) yera o euskalki u dialecto de l'idioma basco mas oriental de toz chunto d'o dialecto soletán y que dica fa poquetas anyadas encara se charraba en a val de Roncal, dica que desapareixió en 1991 con a muerte de Fidela Bernat. Yera un dialecto estreitament relacionato con o dialecto soletán y, en menor mida, con o dialecto salacenco.

En 1998, o lingüísta Koldo Zuazo clasificó o dialecto roncalés y o dialecto salacenco aintro d'o grupo dialectal navarro oriental de l'idioma basco.

Cal ementar que un d'os mas conoixitos fablants d'iste dialecto estió o tenor Julián Gayarre, qui escribiba las cartas que ninviaba a su mai en iste dialecto. O lingüísta Jose Estornes charraba o dialecto, encara que habendo-lo aprendito mientres a suya vida entre que ascuitaba a fablants que lo teneban como luenga materna.

Hue y dende os anyos 1970 l'idioma basco que se charra en a val de Roncal ye o euskara batua. O millor eixemplo en ye o cientifico y profesor d'a Universidat d'o País Basco, natural d'Isaba, Pedro Miguel Etxenike.

Historia d'a suya desaparición editar

 
Antonia Anaut de casa Katalin-Garde y Ubaldo Uhalde de casa Esarte, zaguers fablants d'o dialecto roncalés en Isaba

Iste dialecto d'o idioma basco, igual que bella ropa d'o trache tradicional d'a val, ye un elemento unico, que permite d'esferenciar a la val de Roncal de cualsiquier atro puesto. A suya expansión incluyiba a las siet villas roncalesas.[1]

A la vegada, aintro d'a luenga basca, segurament por a orografía d'a val de Roncal que feba dificil as suyas relacions con atras vals, o uskara roncalés ye o que ha conservato as formas lingüisticas mas arcaicas de toz os dialectos d'o basco, mas que mas en a suya toponimia. Mos trobamos debant d'un dialecto considerato como o dialecto mas antigo d'Europa.

O prencipe Loís Luciano Bonaparte, en o suyo estudio sobre as variedaz dialectals de Navarra, catalogó o dialecto roncalés como un subdialecto d'o soletán, anque hue cuantos lingüistas lo sapartan clarament d'os dialectos baixo-navarro y soletán, y tamién d'os romances bearnés y aragonés. D'atros, como lo lingüista d'Isaba Bernardo Estornés Lasa, han esfendito que o basco roncalés ye una luenga, y que o basco ye un conchunto de luenguas.

Encara en zaguerías d'o sieglo XIX l'idioma basco u euskara roncalés se feba servir a ormino en as casas, en as botigas u en as charradas vecinals. Os hombres conoixeban tamién o idioma castellano, que amenistaban ta emplegar-lo en as rotas transhumants que baixaban enta las Bardenas y en os puertos a on plegaban as navatas. As mullers, que nomás marchaban d'a val ta trescruzar os Pireneus y marchar enta Maulion (Zuberoa) ta treballar en a fabricación d'apargatas como tamién feban en as amanatas localidaz de Fago, Echo, Salvatierra d'Esca u Ansó en a rota d'as golondrinas, nunca no deixaban de charrar basco, en charrar-se en l'atra versant o dialecto soletán, muit pareixito a o dialecto roncalés.

1876 estió una anyada clau ta entender cómo s'inicia a desaparición progresiva d'o basco en a val. L'abolición d'os Fueros suposó l'apareixión d'as mugas con a consiguient presencia masiva de carabiners en a val. Ixa mesma anyada, en rematar as Guerras Carlistas, plegoron ta val de Roncal mayestros no euskalduns que prohibiban y castigaban en as escuelas a os ninos cuan se feba servir l'idioma basco.

Dimpués plegó a construcción d'a carretera enta Isaba, convertindo-se asinas a mesma carretera en un nuevo foco de castellanización en a comarca. A o suyo traviés i plegoron os foranos, que por un regular veniban dende Andalucía y dende o País Valenciano, y que veniban a treballar en a selva d'Isaba; tamién i plegoron os vendedors ambulants; y os obrers que venioron a construir a carretera dica os plans de Belagua.

En adhibir-se toz istos factors, amaneixió lo sentimiento y a sensación de que emplegar l'idioma basco yera poco practico, sabendo-se amás que en a capital, Pamplona, yera mal visto, en estar un sinonimo d'incultura.

Asinas, mientres o zaguer cuatreno d'o sieglo XIX o uskara roncalés prencipiaba una lenta agonía, restando relegato en primerías d'o sieglo XX a l'interior d'as casas roncalesas y, de vegadas, a las charradas vecinals. En Burgui, enclavata en a muga con Aragón, que ye a primera localidat d'a val a on desapareix ista luenga, se sabe que en 1866 "fablan o basco nomás que una minoría en a que no se i troban os chóvens", como diz González Ollé en a suya obra "Vascuence y romance". En primerías d'o sieglo XX pareix que as chents de Burgui que encara charraban bella cosa de basco se podeban contar con os didos d'a man. Mientres o primer tercio d'ixe sieglo yeran as personas de 40 u 50 anyadas u mas as solas que lo feban servir.

Ixa cheneración de ninos que en a escuela sufrioron castigo por emplegar a suya luenga materna estió, curiosament, a zaguer cheneración que la fablaba y que en recibió a suya transmisión. Dende alavez, o uskara duraría lo que durasen ixos que estioron ninos en aprender-lo en zaguerías d'o sieglo XIX.

Literatura editar

Disposamos de numerosos textos relichiosos en roncalés, fundamentalment d'o sieglo XIX. En a fonoteca d'o Euskera de Navarra tamién i hai grabacions an que se recoplega lo basco d'Isaba y Uztarroz.

Recientment s'ha publicato un diccionario roncalés-castellano, realizato por Bernardo Estornés.

Caracteristicas editar

Os fabladors d'o dialecto roncalés han estau mientres sieglos en a buega lingüistica romanz. Cheograficament, tanto por l'este como por o sud y o sudueste, a on buega con vals y localidaz aragonesas, o roncalés s'ha visto rodiato de fablas romances, anque bi ha qui diz que en a val d'Echo se fablaba un dialecto basco dica l'alta Edat Meya, argumento que, sin existir prebas documentals, deixa sin explicar cómo naixió en ixa val un dialecto romance medieval. L'actividat economica, basada en as cabanyas de ganau y as navatas, ha feito a os hombres de Roncal baixar ta as Bardenas y enta zonas an que o basco yera desconoixito: a val d'Ebro. Ista peculiar posición cheografica d'o dialecto roncalés ye estada la causa d'a suya fuerte personalidat, con dica cuatre variedaz locals: Vidángoz, Urzainqui, Isaba y Uztárroz.

  • Os sustantivos verbals se fan en -tan (cheneral -ten): erraitan, egitan (roncalés), erraten, egiten (euskara batua y atros dialectos).
  • O morfema nork de primera persona singular (cheneral en euskara batua, -t: dut, que significa "tiengo"), en roncalés -d u -r, dur/dud ("tiengo")
  • O futuro se fa con o sufixo -en mesmo en verbos remataus en vocal: igarrien.
  • L'adlativo ye -ara frent a -ra en os demás dialectos: mendiara (roncalés), mendira (euskara batua), mendirat (cuantos dialectos d'Iparralde y Navarra).
  • O sociativo ye en -ki: aingurieki.
  • Os deicticos presentan una k- inicial, en roncalés: keben ("aqui"), kau ("esto/a/e"), kori ("eso/a"); euskara batua y resta de dialectos: hemen ("aqui"), hau ("esto/a/e"), hori ("eso/a").
  • Distingue entre nor y nork en a declinación plural (-ak/-ek): mitilek.
  • Como en soletán, no sonoriza las oclusivas dimpués de sonora: onki ("bien"), en euskara batua: ongi ("bien").
  • O diftongo "au" pasa a las veces enta "ai", como en soletán: gaiza (roncalés/soletán), gauza (euskara batua y resta de dialectos).
  • Ye frecuent a perda d'una vocal en interior de palabra: abras.
  • Asimilacions vocalicas d'a mena uturri (roncalés) ‹ iturri (euskara batua), ye decir i…u, e…u › u…u: gaztulu (roncalés), gaztelu (euskara batua y resta de dialectos).
  • O hiato -ua- se pronuncia -ia-: buria (roncalés), burua (euskara batua y atros dialectos).
  • En palabras de l'euskara como jan, joan, jautsi, etc, lo son inical en roncalés ye x-: xan, xoan, etc.
  • No bi ha palatalización automatica dimpués de i: llarrainiara.

Fonetica editar

O roncalés presenta peculiaridaz foneticas que fan que bels toponimos bascos sonen un poquet diferent a o basco cheneral tradicional (y a o basco batua normativo). D'esta traza si en a val de Sarasaz y en tota a Navarra bascoparlant pronuncian o toponimo Bidángoz como Bidangotce, en roncalés ye Bidankoce. O lugar de Castiello Nuevo se pronuncia Gaztuluberri en basco roncalés, pero Gazteluberri en basco batua.

Subdialectos editar

Vocabulario editar

Roncalés Salacenco Euskara batua Aragonés
Alkea Alkea Lotsa Vergüenya
Biarria Begarria Belarria Orella
Bilua / Ilia (gizakiona biloa da, eta ardiena ilea) Biloa / Ilea Ilea Pelo
Borz Borz Bost Cinco
Burduña / Burruña Burriña Burdina Fierro
Erran Erran Esan/Erran Decir
Gra Gra Gara Somos
Kaur Kau Hau Isto/a
Irur Irur Hiru Tres
Lantxerra Lanyoa Lainoa Boira baixa
Onki xin Ongi xin Ongi etorri Biemplegato
Orena Orona Ordua Hora
Orcilaria Orcilaria Ostirala Viernes
Neskeneguna Neskeneguna Larunbata Sabado

Erronkariera / Roncalés editar

Solo! Aitareki ez kainbeste, amareki eta tia bat bigunien, amaren aizpa, erraitan ceia gucia uskaraz, eta nik pues kolaxet ikasi nien. Eta orai dun, ene amak, bici nun ni ogeitalaur urte obro ecik ama, bici niela, eta eztiar elerrainan eurkereki, korren… erraitan diela abuelareki…

Euskara batua editar

Soilik! Aitarekin ez hainbeste, amarekin eta izeba bat baikenuen, amaren ahizpa, erraten zidaten guztia euskaraz, eta nik ba horrelaxe ikasi nuen. Eta orain dun, ene amak, bizi naun ni ama baino hogeitalau urte gehiago, bizi niela, eta ez dut hiz eginen inorekin, horren… erraten dudala amonarekin…

Aragonés editar

Nomás! Pai no tanto, pero mai y una tía que tenebanos, chirmana de mai, tot me lo deciban en basco, y asinas l'aprendié yo. Y agora que no ye mi mai, he vivito vinte-cuatre anyadas mas que mi mai y no lo fablo con dengún, asinas que... quiero decir con l'abuela...

Zaguers fablants editar

  • Ubaldo Uhalde, (?-1967), naixito d'a casa Esandi d'Isaba y zaguer hombre fablant y escritor en iste dialecto como luenga materna.
  • Antonia Anaut (?-1976), zaguera persona fablant d'o roncalés como luenga materna en Isaba.
  • Fidela Bernat (?-1992), naixita d'Uztárroz y zaguera persona fablant d'o roncalés como idioma materno; con a suya muerte o roncalés deixó d'existir como dialecto fablato por meyo de transmision cheneracional.
  • Bernardo Estornes, (1907-1999), lingüísta y euskaldun roncalés.

Escritors en roncalés editar

Frases editar

  • Adexkiderik bage bicitea da orobat nola testigorik bage iltea. = "Vivir sin d'amigos ye alto u baixo como morir sin testigos."
  • Agorrileko ura da zafran ezti eta ardau. = "L'augua d'agosto en a zafra ye miel y vin."
  • Aita lazoen umek egi txiki eta anitx bicio. = "Os fillos d'os pais zaforas, verdaz chicotas y muitos vicios."
  • Ari erapilatua ezta sekula oso

Bibliografía editar

Referencias editar

  1. (es) El Uskara roncalés ya es historia. Fernando Hualde.

Archivos sonoros d'o roncalés editar

Vinclos externos editar


Dialectos d'o basco
Alto Navarro | Baixo Navarro | Bizcaíno | Guipuzcuán | Labortán | Roncalés | Soletán | Stándard