Sistema vocalico d'o latín vulgar

(Reendrezau dende Sistema qualitativo italico)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Letra Pronunciación
Latín clasico Latín vulgar
ă A curta [a] [a]
ā A luenga [aː] [a]
ĕ E curta [ɛ] [ɛ]
ē E luenga [eː] [e]
ĭ I curta [ɪ] [e]
ī I luenga [iː] [i]
ŏ O curta [ɔ] [ɔ]
ō O luenga [oː] [o]
ŭ V curta [ʊ] [o]
ū V luenga [uː] [u]
Y curta [y] [e]
ȳ Y luenga [yː] [i]
æ AE [ai] > [ɛ] [ɛ]
œ OE [oi] > [e] [e]
au AV [au] [au] > [ɔ]

O sistema vocalico d'o latín vulgar u sistema cualitativo italico ye una modificación d'o sistema vocalico latino orichinal que consiste en fer coincidir Ĭ curta con a Ē luenga, que converchen en una e zarrada, fer coincidir a Ŭ curta con a Ō luenga, que converchen en una o zarrada, y ubrir as vocals curtas Ě y Ŏ, que se converten en vocals ubiertas /ɛ/ y /ɔ/. D'esta traza o sistema vocalico latino orichinal de diez vocals con distinción de cantidaz pasa a tener siet vocals, con distinción en cualidaz y obertura.[1]

Este sistema vocalico ya se conoixe en o sieglo III, s'imposó en a pronunciación coloquial en Roma y s'estendilló por amplas zonas de l'Imperio Romano d'Occident: Campania, Abruzzos, norte y centro de Pulla dica Brándiz, centro y norte d'Italia, Istria, Dalmacia, Alpes, Galia y Hispania.[1] Ye o sistema vocalico orichinal sobre o que se desembolicoron os sistemas vocalicos d'as luengas iberorromanicas, galorromanicas, o retorromanico y a mes gran part d'o diasistema italiano.

A denominación de "sistema vocalico d'o latín vulgar" ye comoda pero imprecisa, pus nunca no bi ha habiu un solo sistema vocalico en latín vulgar, y bi n'heba d'atros por eixemplo en o latín vulgar de Cerdenya, Berbería, Sicilia, Lucania y Balcans.

Paso de Ŭ curta a "o" semiubierta editar

En aragonés y luengas iberorromanicas y galorromanicas se troba parolas on "o" derivadas de parolas que teneban Ŭ en latín clasico:

Esta tendencia tamién s'observa en Ŭ atonas por o que fa a lo latín que orichinó a l'aragonés:

Paso de Ĭ curta a "e" semiubierta editar

En aragonés y luengas iberorromanicas y galorromanicas se troba parolas on "e" derivadas de parolas que teneban Ĭ en latín clasico:

  • ILLA > "ella".
  • LIGNA > "lenya".
  • MITTO > "(yo) meto".
  • PISCE > "peix".
  • STRICTU > "estreito".
  • VIRIDE, VIRDE > "verde".
  • SITE > "sete".
  • PILU > "pelo".
  • PIPERE > "pebre".
  • VIDET > "(el) vey(e)".
  • PICE > "pez".
  • PIRA > "pera".

Diftongación d'as vocals curtas Ĕ y Ŏ en aragonés editar

O sistema vocalico de l'aragonés y luengas vecinas con cinco vocals ye una simplificación d'o sistema vocalico cualitativo italico por diftongación d'as /ɛ/ y /ɔ/ ubiertas, que se converten en respectivament -ie- y -ue-, desapareixendo estas vocals ubiertas y a diferencia entre diferents tipos de e y o. En benasqués predomina a diftongación pero hay casos de no diftongación en os que se pronuncian as vocals ubiertas /ɛ/ y /ɔ/.

Son eixemplos en aragonés d'esta lei fonetica por a que se diftonga as vocals latinas tonicas curtas Ĕ y Ŏ:

Esta diftongación ya yera documentada en tiempos imperials, pero s'imposó en o centro d'Hispania en tiempos d'o Reino visigodo de Toledo cuan encara no s'heban deseparau as diferents luengas iberorromanicas. En o latín d'a periferia d'o Reino visigodo de Toledo se mantenió arcaizant respecto a esta lei fonetica y no diftongó estas vocals ubiertas, que se mantenioron sin diftongar en a evolución d'o sistema vocalico d'o galaicoportugués y o catalán. A muga entre a diftongación y a no diftongación se da servir como un d'os criterios pa delimitar l'aragonés y o catalán en o ribagorzano, un conchunto de parlas de transición en as que predomina a diftongación en a compleganza d'o Esera y a no diftongación en a compleganza d'a Noguera Ribagorzana. Se desviene pareixiu en as parlas de transición que bi ha entre l'astur-leyonés y o galaicoportugués.

Diftongación de Ĕ y Ŏ debant de Yod editar

Ta más detalles, veyer l'articlo diftongación debant de Yodveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En aragonés, en astur-leyonés, en part d'o mozarabe, y en fases primerencas d'a evolución d'o francés y talment d'o catalán se produció una diftongación debant de Yod, a diferencia d'atras luengas romanicas:

  • HODIE > HOYE > huei/hué
  • PŎDIU-M > pueyo

Posibles excepcions en aragonés editar

En part de l'aragonés actual u en aragonés cheneral se puet sentir parolas con u que d'alcuerdo con a evolución teorica habrían de tener o por derivar de parolas con Ŭ. Por eixemplo en aragonés tellano tenemos urmo, curto, buixo, cumo, manullo, sulco, puncha,[2] y en benasqués urmo, curto, churro, puzo, cumo, buixo, furco y suco,[3] que son comun en aragonés. José Antonio Saura Rami considera que i ha interveniu una metafonía. En una fase d'a evolución en a que encara no bi heba -o final atona y bi heba -u final atona, pero en a que a vocal tonica ya yera ubierta en o, esta vocal tonica tornó a cerrar-se pa facilitar o paso d'a vocal final -u en -o.

  • FUNDU > fondu > fundo.
  • CUMBU > combu > comu > cumo.
  • ULMU > olmu > urmo.

Tamién hi ha influito a existencia de grupos consonanticos con consonants nasals en ungla, chunco, puncha, pun, en os que esta consonant nasal fa que a Ŭ breu latina se comporte como una Ū larga latina.

Veyer tamién editar

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 Heinrich Lausberg Lingüistica romanica. Tomo I fonetica Editorial Gredos. pp209-210
  2. (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca), 2010. Gara d'Edizions, pp 29-30.
  3. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions - Institución Fernando el Católico, 2003.

Bibliografía editar