Sefardís
| Sefardís יהדות ספרד | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
| |||||||||
| Chodigoespanyol, hebreu y os oficials d'os países on viven | |||||||||
| Chudaísmo | |||||||||
| Axkenazís | |||||||||
Os sefardís son os chodigos orichinarios d'a Peninsula Iberica, ixemenatos dende fins d'o sieglo XV por diferents países d'Europa y d'a resta d'a cuenca mediterrania. En a diaspora desembolicoron una luenga romanz dita chodigo-espanyol, que en o sieglo XX han ito deixando de charrar. Son seguidors d'o chudaísmo ortodoxo.
LuengaEditar
Os chodigos d'Al-Andalus enantes d'a reconquiesta parlaban arabe, pero en os primers sieglos de dominio musulmán conservaban o romanz autoctono mozarabe. En a Marca Superior tenemos o testimomio d'Ibn Chabirol (1021-1070) que diz que a metat charraba en romanz (bi l-rumiyyal) y l'atra metat en arabe, y retraye a los chodigos de Zaragoza que uns charren idumeu (romanz) y atros kedar (arabe) y no parlen hebreu.[1]
En os reinos cristians y chusto enantes d'a expulsión parlaban os romances d'as rechions d'orichen, y por eixemplo existe a teoría que en Aragón y Ribera Navarra charraban un chodigoaragonés (en realidat os textos medievals d'as comunidatz de Tudela y Tarazona amuestran que yera o mesmo luengache que o d'os cristians pero con lexico asociato a la vida d'os chodigos). En as primeras anyatas dimpués d'a expulsión os chodigos sefardís de diferents zonas se manteneban en vicos u carreras deseparatas con sinogas propias en ciudatz on s'heban establito como Salonica y como deciban os viachers que i pasaban yera posible sentir "totz os accentos d'Espanya".
Con o tiempo os diferents romances d'as zonas d'orichen d'os sefardís converchioron en un luengache de base castellana, o chodigoespanyol. Se sabe que o chodigoespanyol de Salonica teneba aragonesismos y que conserbaban a f- inicial en cuenta d'aspirar-la,[2] y talment d'a parla sefardí d'atras localidatz balcanicas, o mesmo se'n podría decir. Os sefardís que proveniban de Portugal manimenos mantenioron o chodigo-portugués.
Os sefardís que s'establioron en Francia en o sieglo XIX prenioron a luenga francesa, mientres os sefardís d'os países musulmans y costas d'a Mar d'o Norte seguiban mantenendo o chodigoespanyol. En o sieglo XX as mortaleras d'a Segunda Guerra Mundial, a emigración ta Israel y atros factors han feito que o chodigoespanyol siga un luengache en camín de desapareixer.
HistoriaEditar
Os chodigos d'Hispania ya fuoron perseguitos en o Reino Visigodo de Toledo quan os visigodos se convirtioron a lo catolicismo. Os musulmans lis dioron o estatuto de Dhimmi, protechitos.
Os almuades los persiguen en o S XII y emigran ta o norte, on obtienen estatutos aventallosos y fan un paper important en a economía d'o sieglo XIII como comerciants, financiers, consellers y achents d'os sobirans.
En 1391 bi ha mortaleras en Andalucía, Toledo y a Corona d'Aragón comparables a los pogroms modernos. Quan as mortaleras de 1391 muitos chodigos s'establixen en Tudela, on a situación yera més tranquila. Muitos chodigos se convierten a lo cristianismo pero a población cristiana desconfía d'estas conversions. A diaspora sefardí fuera d'a Peninsula Iberica ya encomenzó en as mortaleras de 1391.[2]
En zaguerías d'o sieglo XV Espanya yera o zaguer país cristián d'Europa occidental on persistiba una comunidat chodiga numerosa y con cierto grau de prosperidat, encara que menor que en sieglos anteriors. Se calcula que en yeran uns 200.000 u més, sin contar os conversos. O 30 de marzo de 1492 os reis catolicos decretan a expulsión d'os chodigos d'Espanya. O 30 de marzo de 1492 totz heban acceptato o baptismo u ya se'n heban ito.
Dende a expulsión d'Espanya uns 100.000 sefardís s'establioron en Portugal, (on cinco anyatas més tarde fuoron baptizatos a la fuerza), en o sud d'Italia. Arriboron en Secilia chodigos sefardís que se sumoron a los chodigos que ya i heba, pero Secilia feba part d'Espanya y yera un puesto on se podeba aplicar o decreto d'expulsión. Muitos sefardís rematoron arribando en o Imperio Otomán, en Marruecos y en os Países Baixos. Dende fins d'o sieglo XV a Enquesición espanyola persigue a los conversos.
En bells países d'acollita on i heba comunidatz os sefardís absorbioron a ixas comunidaz, y d'esta traza en o Imperio Otomán os chodigos bizantins que parlaban griego s'asimiloron a los sefardís. En Marruecos i heba distinción entre os chodigos que i yeran dende feba bells sieglos y os chodigos sefardís, que acaboron predominando y asimilando a los anteriors en ciudatz d'o norte como Tetuán. En Siria i heba coexistencia entre comunidatz de chodigos orientals locals arabofonos y chodigos sefardís. O exodo sefardí condució a la formación de comunidatz chodigas en Tierra Santa muito anteriors a lo estato d'Israel.
Estioron os primers chodigos en plegar t'America. O vico d'o Bronx (Nueva York) estió un vico de chodigos sefarditas, en parte provinients d'Esmirna,[2] pero pronto a emigración chodiga axkenazí se fació més important que no pas a sefardí y os sefardís quedoron en minoría u s'asimiloron a los axkenazís.
En a Segunda Guerra Mundial a mas gran part d'os sefardís de Salonica fuoron exterminatos en o Campo de Concentración d'Auschwitz. Os chodigos de Ragusa fuoron exterminatos en o Campo de Concentración de Jasenovac. Bell sefardís d'os Balcans consiguioron refuchiar-sen en Bulgaria u Israel, en bell caso con a colaboración amagata u indirecta d'a Espanya Franquista.
Dimpués d'a independencia de Marruecos y Archelia muitos sefardís emigroron ta Francia (por eixemplo os creyadors d'o FNAC), u ta Israel. O solo país d'o norte d'Africa con una comunidat chodiga encara lumerosa ye Marruecos. En a Guerra de Bosnia os chodigos de Sarajevo fuyoron d'a ciudat.
ReferenciasEditar
- ↑ Leopoldo Peñarroja Torrejón Romance nativo del valle del Ebro y de la Frontera Superior de Al-Ándalus. Aragón en la Edad Media XX, 2008
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Rafael Lapesa. "HISTORIA DE LA LENGUA ESPAÑOLA". Editorial Gredos. (1981)
BibliografíaEditar
- Jean Sellier. "Atlas de los pueblos de Europa Occidental". Editorial Paidós.
- Juan Ramón Azaola "El pueblo judío. Odisea a través de los siglos". Folio. Ediciones del Prado.