Pandemia

malautía infecciosa de presonas u animals en un aria cheograficament ampla
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000

Una pandemia (d'o griego pan tot + demos pueblo) ye una epidemia u afección por una malautía infecciosa de personas u animals en un aria cheograficament ampla, ya siga un continent u incluso tot o mundo entero. Etimolochicament parlando habría de cubrir o mundo entero y afectar a toz. Afortunadament no i ha habito una pandemia en iste sentito d'a parola.

Hespital de campanya mientres a pandemia de gripe espanyola de 1918.
Centro de control de pandemias.

Causas comuns editar

Cal parar cuenta en o feito de que que una malautía mate a muita chent no la fa pandemia. Muitas malautías, como por eixemplo lo cáncer, matan a un gran numero de personas, pero son de feito un conchunto de malautías agrupatas por conveniencia.

Ta que una malautía pueda decir-se pandemia, ista ha de tener un alto grau d'infectabilidat y un fácil treslato d'un sector cheografico a un atro.

Condicions ta una posible pandemia virica editar

A Organización Mundial d'a Salut (OMS) diz que ta que pueda apareixer una pandemia, ye menester:

  • Que apareixca un virus nuevo, que no haiga circulato previament y por tanto, no exista población inmune a él.
  • Que o virus siga capaz de producir casos grieus de malautía.
  • Que o virus tienga la capacidat de transmitir-se de persona a persona de forma eficaz.

Pandemias historicas editar

I hai habiu un numero important de pandemias en a historia humana entre as que por diferents motius cal destacar:

  • Plaga d'Atenas, 430 a.C., mató a un estimau de 75.000 a 100.000 personas.
  • Plaga antonina, 165-180. Una plaga de picueta u sarrampión que mató dica 2000 personas per diya en Roma.
  • Plaga de Chustinián, 541542. Beluns historiadors creyen que a plaga de Chustinián estió una d'as pandemias mas mortals d'a historia, que causó a muerte de bellas 25 a 100 millons de personas, un numero de muertes equivalent a la metat d'a población d'Europa en ixe inte.
  • Peste negra, 1347-1351.
  • Gripe rusa (1889-1890). Se creye que fizo una mortalera d'1.000.000 de personas en tot o mundo.
  • Gripe espanyola, 1918-1919. Una mortalera de 17 millons a 50 millons, y posiblement dica 100 millons, o que la converte en una d'as epidemias mas mortals en a historia humana.
  • Gripe asiatica, 1956-1958. Mortalera mundial d'entre 1 y 4 milons de personas. L'OMS fizo una estimación de dos milions de muertos.
  • Gripe de Hong Kong, 1968-1969. Os Centers for Disease Control and Prevention reportaron mas de 100.000 muertos en Estaus Unius y una estimación d'1 millón en tot o mundo.
  • Pandemia de COVID-19, dende aviento de 2019 dica hue.

Vinclos externos editar