Lexico d'o rumano

(Reendrezau dende Lexico d'o rumán)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O lexico d'o rumano presenta orichens cuantitativament diferents a lo lexico d'as luengas neolatinas occidentals. O lexico rumano ye d'orichen latino en as palabras de mayor uso, pero se diferencia d'atras luengas latinas en tener un mayor porcentache de lexico eslau, griego, turco y hongaro, amés d'o substracto daco.

Lexico daco editar

Ta más detalles, veyer l'articlo substracto daco en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O substracto de l'idioma rumano ye o daco, luenga d'os pueblos prerromanos conoixius como chetos a lo sud d'os Carpatos por os griegos, y dacos a lo norte, por os romanos. Belunas d'estas palabras tienen equivalents en albanés y esto ye un argumento a favor d'a teoría de l'orichen daco d'a luenga albanesa.

A palabra mal que significa "ribera" u "marguin d'o río" u "ripa" en rumano y "mont" en albanés poderba tener relación con a denominación Dacia Maluensis d'una parte de Dacia, que en tiempos de l'emperador d'orichen hispanorromano Marco Aurelio se converte en a Dacia Ripensis.

A palabra rumana argea tien relación con l'albanés ragal, ("capana").

Particularidaz d'o lexico latino editar

Entre os elemenos latinos d'o lexico rumano s'observa l'ausencia de muitas palabras comuns a totas as luengas romances occidentals (no se troban os resultaus d'a evolución de contentus, semper, amare, amicus, carus y centum, que se troban substituyidas por palabras d'o substracto daco u d'o superstrato eslau).

Bi ha palabras latinas només conserva que o rumano, S Puscariu n'enumeró bellas 120,[1] representando o 6 % d'o lexico latino present en a luenga, pero dimpués belunas se troboron tamién en ladino, sardo u en bel dialecto d'o diasistema italiano:

  • LIBERTARE > a ierta, ("perdonar")
  • INTELEGERE > a înţelege, ("entender")

Entre as palabras patrimonials d'orichen latino poco frecuents en as luengas neolatinas occidentals y que a lo principio se suposaban exclusivas d'o rumano tenemos:

Bi ha palabras que han preso un atro significau:

  • ANIMA > inimă, ("corazón", y suflet ye "alma")
  • EXCALIDARE > a scălda ("banyar")
  • ALVINA ("Arna") > albină (abella);

Bi ha elementos latinos que ilustran l'antiga vida urbana d'a Dacia romana perdida cuan as invasions godas y hunnas:

  • PAVIMENTUM > pamânt, ("suelo", "tierra", ilustra que cuan as invasions barbaras os habitants romanizaus d'as ciudaz fuyoron t'o medio rural, on diciban a lo suelo de tierra como si fuese o suelo pavimento d'as ciudaz d'orichen).
  • VETERANUM > batrân, ("viello").

O rumano comparte con l'aragonés y catalán o resultato d'o verbo PLICARE dende o suyo significau militar:

  • PLICARE (PLICARE TENTORIA, "plegar a tienda") > a pleca, ("ir-se-ne", pareixiu a l'aragonés plegar pa dicir "rematar a fayena y ir-se-ne".

Un atra curiosidat d'o lexico d'orichen latino en rumano ye que bella palabra ha plegau por diferents camins, u por l'hongaro u por o griego moderno, como a palabra CALAMARIUS ("tintero"), que en o Banato se diz călămariş porque provién de l'hongaro kalamăris y en rumano de Muntenia y stándard se diz călimara porque provién d'o griego moderno.

Lexico eslau editar

Ta más detalles, veyer l'articlo superstrato eslau en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O eslau eclesiastico yera a luenga liturchica d'os vlacos en Moldavia, Vlaquia y Transilvania, que yeran ortodoxos. A l'igual que se converte en con l'aragonés y la luenga liturchica latina u o latín medieval arromanzau, as primeras muestras escritas d'idioma rumano son conchuntos de palabras rumanas en meyo de textos en eslau eclesiastico. A importancia relativa d'o lexico eslau ye obchecto de discrepancia, y dificil d'evaluar, sobretot cuan en o periodo d'entreguerras muitas palabras eslavas han estau substituyidas por equivalents franceses, italianos u latinos, (relatinización). Palabras eslavas que s'emplegan muito en rumano son: da ("sí", afirmación), bici ("zurriago"), bârlog, castravete ("pepino"), cofă ("cubo"), dragoste ("amor"), glas ("voz", "trino"), horn ("chaminera"), iubire ("amor"), pustiu ("desierto", como adchectivo), pustie ("desierto", como sustantivo), ţintă ("blanco a on lanzar", "diana", "obchectivo"), a azvârli.

Lexico hongaro editar

O lexico hongaro entró dende o sieglo X, cuan os hongaros encomienzan a ocupación d'o Banato y Transilvania, (Erdely en hongaro) dica o sieglo XX, cuan pierden o control d'estas rechions de Rumanía. As palabras d'orichen hongaro podrían suposar o 2 % d'o total en o vocabulario rumano.[2]

Palabras d'orichen hongaro son:

Bi ha bel verbo d'orichen hongaro que a l'igual que os verbos d'orichen eslau s'ha asimilau a los verbos d'a conchugación rematada en -i:

  • a alcătui ("formar", "constituir") < alkot.
  • a bănui ("suposar", "sospeitar") < bánni.
  • a bântui ("encorrer", "estar afectau por bellacosa negativa").
  • a cheltui < költeni ("gastar")
  • a făgădui < fogadni = ("prometer")
  • a mântui < menteni = ("salvar").

A terminación -oara ye l'adaptación en rumano a la terminación hongara -var, que deriva tamién de varos.

Lexico turquico editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Turquismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A mayor part d'o lexico d'orichen turquico entró en o periodo otomán, pero tamién puet haber-ie palabras turquicas venidas con os pueblos nomadas d'as estepas pacinacos y cumans, que convivioron con os vlacos en as planas de Muntenia y Moldavia (a Diocesi de Cumania). En o rumano de Transilvania estas palabras son menos numerosas. En o conchunto d'o vocabulario rumano as palabras turquicas podrían suposar o 4 %.

Palabras turquesas son: Cioban ("pastor"), Odaie ("cambra"), Musafir ("huespet"), Bacşiş ("propina", "soborno"), Bucluc, cafea ("café"), Calabalâc ("equipache", "trastes", "bartulos"), chibrit ("fosforo", "misto"), duşman ("enemigo"), geam ("veire"), halva, tutun ("tabaco"), mahala ("suburbio", "barrio marguinal" en realidat una palabra arabe como l'aragonés medieval "almofalla" pero venita a traviés d'o turco). Os sufixos -lic y -giu tamién son turquismos (geamgiu, iaurtgiu, giuvaergiu, macaragiu, sacagiu, bragagiu, cafegiu, camionagiu, Cismigiu). A color roya clara tendent a rosa se diz ghiurghiuliu como sinonimo de trandafiriu, y o vin rosau se diz vin ghiurghiuliu, d'o turco gülgülü, y este de gül, "rosa".

Muitas palabras turquicas s'han deixau de dicir, substituyidas artificialment por palabras francesas, italianas u latinas dende que a Rumanía independient miró d'amanar-se culturalment a Europa occidental.

Lexico griego editar

Ta más detalles, veyer l'articlo helenismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os helenismos en o rumano presentan circunstancias diferents a las atras luengas neolatinas por una mayor cercanía a Grecia y un ligallo historico y relichioso mes gran de vlacos y griegos que entre os vlacos y os pueblos latinos d'Europa Occidental. Ha esdeveniu a curiosa circustancia de que bi ha helenismos antigos plegatos a traviés d'o latín, helenismos plegaus a traviés d'o eslau eclesiastico y helenismos plegatos en o periodo otomán cuan os funcionarios griegos fanariotas administraban (u explotaban) Moldavia y Vlaquia.[3] Os helenismos representarían o 2 % en o total d'o vocabulario rumano.[2]

Son helenismos d'uso frecuent en rumano cais ("alberche"), cărămidă ("tocho"), condei ("pluma d'escritor", "pluma d'escribán"), dascăl ("cantor en una ilesia"), folos ("útil"), hârtie ("paper"), y ieftin ("barato").[2]

Presentan relación con aspectos administrativos, impuestos, debers, ecetra. O zaguer grupo representa palabras que no se troban en guaires luengas a parte d'o griego y en son por eixemplo: anapoda, ("a lo revés"), conopida ("coliflor"), fila ("fuella de paper"), filotimie ("amor propio"), molima ("contachio", "epidemia"), nostim ("chentil", "agradable"), a plictisi ("aburrir").

Bel helenismo derivau de palabras que en griego presentan a letra χ, (letra que en latín transliteraban como una ch y que en griego helenistico se pronunciaba ya como a j velar d'o castellano), s'ha adaptau en rumano con o fonema aspirau que se representa con a letra h: Hrist ("Cristo"), haos ("caos"), hârtie ("paper", d'o griego chartí talment a traviés d'o eslau chartija.

Lexico chermanico editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Chermanismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

S'ha quiesto interpretar palabras como gard ("cleta") y Baltă ("paúl") como d'orichen chermanico oriental (a branca chermanica a la que perteneixeba a luenga d'os chipidos y a luenga gotica, d'os godos), pero no ye pas seguro y no ye de descartar que sigan d'orichen daco u eslau, podendo trobar-se-ne cognatos en albanés.

Bi ha chermanismos antigos que plegoron a traviés d'o latín vulgar Tapă ("cepo"), Tufă ("mata", "matigal", "arbusto").

Tudesquismos en rumano editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Tudesquismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En Banato y Transilvania bi ha muitas palabras alemanas, belunas traitas por os saxons transilvanos en o sieglo XIII, belatras por os suabios d'o Danubio en o sieglo XVIII y por l'administración austriaca en Banato, Transilvania y Bucovina.

Dende as ciudaz saxonas de Sibiu y Braşov muitas d'estas palabras pasoron t'o rumano d'Oltenia y Muntenia por as relacions comercials como por eixemplo:

  • Ferdelă: unidat de mesura de capacidat de 20 litros.
  • Corfă: "canasta", d'o saxón transilvano fyrdel, alemán actual Viertel.
  • Ştreang: "cuerda", de l'alemán Strang.
  • Pîrgar: consellero, ciudadán, a traviés de l'hongaro antigo Purgar, de l'antigo saxón *Purger, equivalent a l'alemán actual Burger.
  • Ladă: "caixa", de l'alemán Lade, a traviés de l'hongaro Láda.

A presencia d'askenazís, que charraban yiddisch, tamién trayó muitos tudesquismos:

A relatinización lexica d'o rumano editar

A mayor parte d'as palabras latinas d'orichen culto no amaneixen en rumano dica zaguers d'o sieglo XVIII, a traviés d'escritors transilvanos greco-catolicos, que heban estudiau en Roma u Viena e se proposaban de purificar a luenga d'elementos forans. Destacoron n'esta fayena George Şincai y Petru Maior.

En o sieglo XIX en Vlaquia y Moldavia atros escritors siguioron esta mesma linia, plegando a desacheracions como as d'o erudito A.T Laurian: En os tiempos que l'alfabeto cirilico fue substituyiu por l'alfabeto latino amés d'introducir palabras latinas pa substituyir palabras rumanas d'orichen latino, se precuraba achustar as palabras rumanas en a nueva ortografía a una suposada etimolochía latina:

Entre as palabras romances acestora se escribiba questora, credinţa se escribiba credentia y adecă s'escribiba adeque

Entre as palabras eslavas război s'escribiba răsbel, como si derivase de RES BELLICA

A relatinización continó a zaguers d'o sieglo XIX y prencipios d'o sieglo XX, prenendo como base o francés y en menor mesura o italiano, y por eixemplo jupân fue parcialment substituyiu por şef.

Referencias editar

  1. (ro) S Puscariu Locul limbii romane
  2. 2,0 2,1 2,2 (ro) Maria Boatcă, Silvestru Boatcă, Marcel Crihană Gramatica limbii române explicată şi cu exerciţii Edit-construct 2000.
  3. (es) Carlo Tagliavini Los orígenes de las lenguas neolatinas. Introducción a la filología romance. Fondo de Cultura Economica.

Bibliografía editar


A lexicolochía d'as luengas romances
O lexico d'o galaicoportugués | o lexico de l'astur-leyonés | o lexico d'o castellano | o lexico de l'aragonés | o lexico d'o catalán | o lexico de l'occitán | o lexico d'o francés | o lexico de l'arpitán | o lexico de l'italiano | o lexico d'o rumano


Gramatica d'o rumano
Fonetica Fonetica · Fonolochía
Morfolochía Adchectivos (Qualificativos · Chentilicios · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Interrogativos · Posesivos · Numerals cardinals · Numerals ordinals) · Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios d'opinión · Adverbios deicticos · Adverbios espacials · Adverbios exclamativos · Adverbios de freqüencia · Adverbios interrogativos · Adverbios modals · Adverbios de manera · Adverbios de negación · Adverbios de quantidat · Adverbios de relación lochica · Adverbios de tiempo) · Articlos (Articlos definius · Articlos indefinius · Articlo partitivo) · Chenero · Conchuncions (Conchuncions copulativas · Conchuncions adversativas · Conchuncions dischuntivas · Conchuncions causals · Conchuncions comparativas · Conchuncions completivas · Conchuncions concesivas · Conchuncions condicionals · Conchuncions consecutivas · Conchuncions finals · Conchuncions subordinativas· Conchuncions temporals) · Numerals · Numero · Pronombres (Pronombres demostrativos · Pronombres indefinius · Pronombres interrogativos · Pronombres posesivos · Pronombre personal · Pronombre relativo) · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Verbos (Conchugación · Modo condicional · Modo imperativo · Modo indicativo · Modo infinitivo · Modo participio · Modo subchuntivo · Tiempos verbals · Tiempos verbals perifrasticos · Verbos auxiliars · Verbos incoativos · Verbos modals · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Locucions verbals · Construccions verbo-nominals)
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Inversión · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Orden de pronombres · Voz pasiva · Oracions de relativo · Oracions completivas infinitivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas
Lexicolochía Antroponimia · Cultismos · Fitonimia · Lexico (Anglicismos · Arabismos · Castellanismos · Celtismos · Chermanismos · Escandinavismos · Franconismos · Galicismos · Helenismos · Italianismos · Lusismos · Machiarismos · Neerlandismos · Occitanismos · Persismos · Substrato daco · Superstrato eslau · Tudesquismos · Turquismos) · Nominalización · Oronimia · Semicultismos · Toponimia · Zoonimia
Ortografía Normas ortograficas d'o rumano