Historia de Crimea

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A historia de Crimea se caracteriza por a converchencia d'influencias que dimanan tanto d'as estepas euroasiaticas como d'os Balcans y Anatolia y l'afluencia y transito de diferents pueblos d'orichens dispars. Bi ha textos escritos referents a la Peninsula de Crimea dende l'antiguedat y o mesmo pai d'a Historia, Herodoto, parla d'os habitants d'a peninsula. En a historia de Crimea se veye una dicotomía entre a costa sudeste, (d'influencia mediterrania), y o resto d'a isla, (relacionato con o mundo d'as estepas euroasiaticas).

Crimea en l'antiguedat editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Tauricaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
Antigas colonias griegas en a costa norte d'a Mar Negra.

En l'antiguedat yera conoixita como Taurica u Taurida, d'o griego Ταυρίς, Ταυρίδα. As zonas montanyosas d'a costa sud yeran habitatas por un pueblo que recibió o nombre de tauri y as rechions interiors yeran habitatas por os escitas, consideratos como invasors posteriors a los tauri y a los cimerios que vivioron a lo norte d'a peninsula.

En o sieglo V a.C os griegos encomenzoron a creyar colonias en as costas de Crimea. Os dorios de Heraclea fundoron Χερσόνησος (Khersonesos) en l'actual Sebastopol y os chonios de Mileto fundoron Feodosiya y Panticapaeum (tamién dito Bosforo). En l'anyo 348 a.C amaneixió o Reino d'o Bosforo Cimerio, que tenió relacions con Atenas. A fins d'o sieglo II a.C o rei escita Esciluro establió a suya capital en Neapoli (actual Simferopol; o Reino Scita de Neapoli estió a zaguera entidat politica importancia que tenioron os escitas.,[1] pero ya con muita influencia cultural griega, y fue sozmeso a vasallache por Mitríades d'o Ponto.

O Reino d'o Bosforo Cimerio se convertió en tributario de Roma y dimpués fue anexionato. Os romanos fundoron a colonia de Charax pa defender Khersonesos. Encara en tiempos de Nerón os gobernador Plautio Silván Elián habió d'intervenir contra os escitas,[1] que de cabo cuan representaban un periglo pa Khersonesos.

Invasions barbaras y presencia bizantina editar

 
Crimea en o sieglo XV (texto en francés): a linia amariella representa a muga de l'anterior "Thema de Khersón" en l'Imperio Bizantín, a linia y os puntos royos representan as mugas y ciudaz d'o Principato de Teodoro respectivament, os puntos verdes son ciudaz d'o Khanato de Crimea y os puntos blancos as colonias chenovesas (Gazera).

Cuan l'Imperio Romano cayó en decadencia Crimea fue invadita u ocupata por diferents pueblos como os godos (anyo 250), os hunnos (376), os bulgaros (dende o sieglo IV dica sieglo VIII), os gazaros (sieglo VIII), o estato d'a Rus de Kiev (sieglos X y XI), os cumans (1050) y os mongols (1237). Os bizantins preboron de mantener u reconquerir os territorios costers d'o sud. En a decada de l'anyo 830 baixo o mandato de Teofilo os territorios recuperatos por os bizantins fuoron organizatos como o Thema Chersōnos o Thema de Khersón. A mitat d'o sieglo X a part oriental de Crimea fue conquiesta por Esviatoslau I de Kiev y se convertió en part d'o principato de Tmutarakan adintro d'a Rus de Kiev. En ixos tiempos os varegos d'a Rus de Kiev y os bizantins de Kherson entroron en contacto, contactos que reflecta a traducción aragonesa d'o "Libro de los Emperadors":

et por aq(ue)sta razon enuio a Rosia el fillo del gouernador chero(n) qui auia nombre Calochero de que el senyor de los rosos enuio una huest contra los burguaros la qual a feyto grant danyo et destruccion a las terras & castellos de los burguaros et leuaron gran despulla et catiuaron muyta gent et apres tornaron a su terra et el seguient anyo el senyor de los Rosos enuio huest contra los burguaros la qual a feyto grant danyo como la primera[2]

En l'anyo 988 o principe Vladimir I de Kiev destruyó a ciudat bizantina de Kherson u Chersones. Os venecianos fundoron colonias por tota a costa: Cembalo (Balaklava), Soldaia (Sudak), Cherco (Kerch) y Caffa (Feodosiya).

En o sieglo XIII a Republica de Chenova prenió o control d'estas colonias, controlando o comercio d'a Mar Negra por dos sieglos. Tamién en o sieglo XIII os territorios d'o Thema de Khersón no ocupatos por os chenoveses s'organizoron como o Principato de Teodoro con capital en Doros y a primerías part de l'Imperio de Trapisonda. As zonas interiors yeran baixo control d'o Khanato d'a Horda d'Oro, escisión de l'Imperio Mongol. En as zonas interiors se creyará una nueva identidat etnica arredol d'un nuclio poblacional cumán gobernato por una clase dirichent d'orichen mongol y de relichión musulmana, os tartaros de Crimea. En o sieglo XIII Frai Haitón menciona como "Tierra Gazera" en La Flor de las Ystorias d'Orient probablement a tota a peninsula de Crimea, pus os chenoveses no perdioron ixas colonias en tiempos de l'Imperio Mongol y d'o Khanato d'a Horda d'Oro y las mantenioron dica que l'Imperio Otomán las invadió con a intención de tener continuidat territorial con o Khanato de Crimea.

…regno de Cumania, el entro en el regno de Rosia et prisolo et conquisto la tierra gazera et el regno de Vulgaria. Apres caualgo entro al regno de Ongria et aqui trobo algunos cumanianos et prisolos. Apres de aquest…..

Khanato de Crimea editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Khanato de Crimeaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
 
O Khanato de Crimea en l'anyo 1600

En o sieglo XV os habitants de l'interior y norte de Crimea s'organizan como un khanato autonomo, o Khanato de Crimea, que resistió mes tiempo que atros khananos tartaros a presión de l'Imperio Ruso por tener a protección de l'Imperio Otomán. En o sieglo XVIII Catarina II de Rusia s'encerrina en ixamplar l'Imperio Ruso por o sud a costa d'o Khanato de Crimea, rematando por conquerir tota a peninsula de Crimea en l'anyo 1783.

Crimea en l'Imperio Ruso editar

Dimpués de l'anexión encomenzó a cambiar a estructura etnica d'a población. Fuoron fundatas nuevas ciudaz, muitos rusos y cristianos d'atras nacionalidaz s'establioron en Crimea, y muitos tartaros crimeus emigroron a l'Imperio Otomán. l'Imperio Ruso teneba Sebastopol una important base naval. En a Guerra de Crimea (1854-1855) os angleses, franceses asitioron esta base naval. En o periodo zarista a costa sudeste de Crimea se convertió en un important puesto de vacanzas pa os rusos, destacando Yalta.

Periodo sovietico y actual editar

 

Dimpués d'a Revolución Rusa se creyó a Republica Socialista Sovietica Autonoma de Crimea dentro de Rusia en a que os tartaros crimeus yeran minoritarios. A invasión alemana d'a URSS dió esperanzas a los nacionalistas tartaros crimeus y colabororon en gran part con os invasors alemans. Crimea estió escenario d'unas operacions en as que briló o chenio militar d'Erich von Manstein, con una brilant victoria alemana en a Batalla de Sebastopol, ciudat presa por os alemans o 4 de chulio de 1942. Tartaros crimeus d'ideolochía panturquista siguioron a los alemans en a suya campanya por o Caucas. Manimenos os alemans habioron de retirar-sen d'o Caucas y de Crimea. A colaboración d'ixos tartaros con os alemans fue a excusa que posó Stalin pa deportar-los ta Asia Central en mayo de 1944, suprimindo-se a republica socialista sovietica autonoma, que se convertió en una simple oblast dentro d'a Republica Socialista Sovietica de Rusia.

En l'anyo 1954 esta oblast pasó a depender d'a Republica Socialista Sovietica d'Ucraína. En febrero de l'anyo 1991 fue reestablito o estatuto de "Republica Socialista Sovietica Autonoma", pero dentro d'Ucraína, que poco dimpués declaró a independencia. En a Ucraína independient s'ha permeso de tornar dende Asia Central los tartaros crimeus, que se suposa que yeran uns 250.000 ya a primerías de l'anyo 1994.

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 Guillermo Fatás Los escitas. Historia 16
  2. Libro de los Emperadors

Bibliografía editar