Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O panmongolismo ye una ideolochía que tien como obchectivo a libertat d'os mongols que bi ha baixo dominio ruso u chino y a creyación d'un estato pa toz os pueblos mongols. Como os mongols no tienen tradicionalment a ideya d'estar un mesmo pueblo y los diferents pueblos mongols no han tenito buenas relacions, a poca importancia política que tenió o panmongolismo estió en o contexto d'a colonización rusa en Buriatia y d'o empentón que li daban os chaponeses antes d'a derrota en a Segunda Guerra Mundial.

Aria de distribución d'os diferents pueblos mongols en royo, con indicación d'as maximas mugas de l'Imperio Mongol.

O panmongolismo amaneixió entre os buriatos y ye mes hostil a lo expansionismo de l'Imperio Ruso (y dimpués sovietico), que contra China u a dinastía manchú que mandaba en China. Dimpués que os chaponeses redotasen a os rusos en Manchuria en a Guerra ruso-chaponesa a principios d'o sieglo XX, o separatismo encomenzó a manifestar-se entre os buriatos. Cuan esclató a guerra civil rusa muitos buriatos s'adhibioron a las tropas blancas porque n'esperaban que lis dasen a independencia.

En febrero de 1919 se celebró en Tchita una asamblea pan-mongola en a que se demandó que fuesen forachitatos os colonos rusos a l'este d'o lago Baikal y a creyación d'un estato con os territorios d'os mongols sozmesos a Moscú y Pequín.

Os chaponeses, enemigos en o campo militar d'os chineses y enemigos cheopoliticos d'os rusos, veyeban en os mongols unos aliaus naturals contra os mesmos enemigos. Os mongols por atra part no heban tenito contacto con os chaponeses dende tiempos de Kublai Khan. L'obchectivo d'os chaponeses yera creyar una Gran Mongolia que comprendese a provincia de Hsingán, a Mongolia Exterior, a Mongolia Interior y zonas mongolas de Siberia oriental. Un estato mongol satelite de Chapón serviba pa estendillar a influencia chaponesa dica mes luent d'o lago Baikal, creyando una falca que manteneba a os chineses por o norte y aislaba a las rechions colonizatas por rusos en l'extremo oriente.

Os chaponeses animaban iniciativas panmongolas fendo servir a os mongols d'a rechión de Hsingán y a os prencipes de Suiyuan, en a Mongolia Interior. Heban preparato tamién un puerto en Manchukuo, Huluta, que iba a estar o pulmón comercial d'o futuro imperio mongol. A principios d'os anyos 1930, os gobernadors mongols encomenzoron a creyar una provincia de caracter étnico mongol en "Hsingan", o flanco d'o Manchukuo; os mongols que i viviban yeran en minoría y en periglo de desapareixer por a inmigración masiva de colonos agricolas chineses. Os chaponeses lis garantioron a supervivencia en prohibir que os chineses los prenesen mes tierras de pastura pa fer cautivos, y a mes trayoron mongols d'o Gobi y d'o Tchahar Oriental. D'esta traza en Hsigan a población mongola puyó dica os 2 millons.

En Buriatia os comunistas locals teneban cierta sensibilidat con o nacionalismo mongol. Os dirichents d'ixa republica heban retrasato 2 anyatas a introducción de l'alfabeto cirilico (un vehiclo de sovietización-rusificación). Entre chinero de 1936 y meyatos de 1937 os estalinistas nombroron a un nuevo secretario d'o partiu, Semen Denisovitch Ignatev, pa erradicar o panmongolismo, cosa que fació con tanto exito que dimpués fue encargato de dirichir purgas en Uzbekistán, Baixkiria y Belarrusia. Condució a lo paretón a lo suyo predecesor, Ierbanov, qui yera d'o Partiu Comunista dende 1917 y s'heba destacato en a luita contra Kolchak. Con Ierbanov desapareixioron una cincuantena de figuras destacatas buriatas. As autoridaz estalinistas d'a URSS reducioron a superficie de Buriatia, que perdió 6 districtos, o 12% d'o suyo territorio mes rico.

Con a redota de Chapón en a Segunda Guerra Mundial, o panmongolismo perdió a suya zaguera esperanza y refirme. O panmongolismo, como atrás ideolochías nacionalistas “integradoras” u “unificadoras” como son o panturquismo, o paneslavismo u o ilirismo choca con a realidat d'as divisions y rivalidaz d'os pueblos con común orichen a qui se quier achuntar y que la historia ha deseparato. Os mongols d'a Mongolia Exterior se consideran mongols mes puros que os mongols d'a Mongolia Interior y los consideran por ixo inferiors, calificando-los tamién de traidors por haber feito parte d'os exercitos manchús que invadioron a Mongolia Exterior. Por atra parte encara que os buriatos sigan lingüisticament mongols, os mongols de Mongolia exterior no los consideran como tals. A mes en a Mongolia Exterior bi ha presencia de mongols occidentals (oiratos, d'o mesmo grupo que os calmucos d'a Volga) y mongols orientals (que estioron en guerra fa unos sieglos).

Talment resultato d'o periglo que veyeban os sovieticos en o panmongolismo, en o periodo comunista glorificar u parlar bien d'a fegura de Chinguis Khan estió delicto en Mongolia Exterior, encara que no en China, on lo mesmo gubierno maoísta lo glorificaba. Dende o principio d'a intrusión sovietica os sovieticos tractoron d'evitar que o país tornase ta as suyas esencias pa veyer-ie un perigloso vehiclo de despertar nacional y d'oposición a la presencia estranchera.

Bibliografía editar

  • (es) Vicente Talón: China-URSS entre la Geopolítica y la ideología. Libros directos.