Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Maorís
Māori
Tino rangatiratanga
Maorís representando una haka
Población total
alto u baixo 750.000
Rechions con comunidaz importants
Nueva Zelanda 598.605[1]
Australia 155.000[2]
Reino Uniu 8.000[3]
Estaus Unius < 3.500 [4]
Canadá 1.305[5]
Idiomas
Maorí y anglés neozelandés.
Relichión
Cristianismo, relichons maorís
Pueblos relacionaus
Atros pueblos polinesios
Mapa

Maorís en Nueva Zelanda

Os maorís[6] (en maorí māori, prenunciau /ˈmaːɔɾi/, en anglés prenunciau /ˈmaʊri/) son o pueblo polinesio indichena de Nueva Zelanda. Os maorís s'orichinoron a partir d'os colonizadors provenients de Polinesia oriental, que arriboron en Nueva Zelanda en cuantas oleyadas de viaches en canoa entre os anyos 1250 y 1300.[7][8] Dimpués de bels sieglos isolaus, istos colonizadors polinesios desenvolicoron una cultura unica que prencipió a estar conoixida como "māori", con a suya propia luenga, una rica mitolochía y a suya propia arte y artesanía. Os primers maorís formoron grupos tribals, basaus en as tradicions socials y organización d'os pueblos polinesios orientals. A horticultura floreixió a traviés de plantas que éls mesmos trayioron y mas tardi apareixió tamién una important cultura arredol d'a guerra.

L'arribada d'os europeus ta Nueva Zelanda en primerías d'o sieglo XVII trayió grans cambeos en a forma de vida d'os maorís. O pueblo maorí adoptó gradualment muitos aspectos d'a sociedat y cultura occidentals. As relacions inicials entre maorís y europeus estioron mientres muito tiempo d'amistanza y con o Tractau de Waitangi en 1840, as dos culturas coexistioron como parti d'una nueva colonia britanica. Manimenos as creixients tensions sobre a disputa d'as tierras levoron a un conflicto entre as dos partis en a decada de 1860. L'achitación social, decadas de conflicto y epidemias debidas a malautías ficadas por os europeus devastoron a población maorí, que decreixió dramaticament. En primerías d'o sieglo XX, a población maorí prencipió a recuperar-se y ta par d'alavez prencipioron a fer-se esfuerzos ta incrementar a suya presencia en una sociedat neozelandesa mas ubierta, demandando chusticia social ta os indichenas. En o zaguer sieglo a cultura maorí experimentó un renaiximiento y un movimiento de protesta emerchió en a decada de 1960 advocando por os afers maorís.

En o censo de 2013, bi heba bellas 600.000 personas en Nueva Zelanda que s'identificaban como maorís, lo que ye alto u baixo un 15% d'a población d'o país. Representan o segundo grupo etnico mas gran de Nueva Zelanda, dimpués d'os neozelandeses d'orichen europeu ("Pākehā"). Amás, mas de 120.000 maorís viven en Australia. O idioma maorí (conoixiu como Te Reo Māori) encara ye charrau, en diferents graus, alto u baixo por una cinquena parti d'os maorís, representando un 3% d'a población. Muitos neozelandeses fan servir regularment parolas y esprisions maorís, como "kia ora", cuan charran en anglés. Os maorís son activos en todas as esferas d'a cultura y sociedat neozelandesa, con representación propia en arias como os medios de comunicación, a politica y o esporte.

Etimolochía editar

En idioma idioma maorí, a parola māori significa "normal", "natural" u "ordinario". En as leyendas y as tradicions orals, ista parola sirve ta distinguir a os humans mortals normales—tāngata māori—d'os dioses y espritos (wairua);[9] igual que wai māori significa "augua dulza" en oposición a l'augua salada. Bi ha muitos cognatos en a mayoría de luengas polinesias,[10] toz derivaus d'o proto-polinesio *ma(a)qoli, que tien o significau reconstruyiu de "verdadero, real, chenuino".[11]

Se veiga tamién editar

Referencias editar

  1. (en) Statistics New Zealand. "2013 Census QuickStats About Māori". http://www.stats.govt.nz/Census/2013-census/profile-and-summary-reports/quickstats-about-maori-english.aspx. 
  2. (en) Māori in Australia: An Update from the 2011 Australian Census and the 2011 New Zealand General Election. Hamer, Paul. 2012. SSRN 2167613
  3. (en) Walrond, Carl (4 de marzo de 2009). "Māori overseas". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/maori-overseas. 
  4. (en) New Zealand-born figures from the 2000 U.S. Census; maximum figure represents sum of "Native Hawaiian and Other Pacific Islander" and people of mixed race. United States Census Bureau (2003)."Census 2000 Foreign-Born Profiles (STP-159): Country of Birth: New Zealand". http://www.census.gov/population/cen2000/stp-159/stp159-new_zealand.pdf. . Washington, D.C.: U.S. Census Bureau.
  5. (en) Statistics Canada (2003).(232), Sex (3) and Single and Multiple Responses (3) for Population, for Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2001 Census – 20% Sample Data. Ottawa: Statistics Canada, Cat. No. 97F0010XCB2001001.
  6. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  7. Howe (2003), p. 179
  8. (en) New Scientist Webpage: Rat remains help date New Zealand's colonisation.
  9. Atkinson, A. S. (1892)."What is a Tangata Maori?" Journal of the Polynesian Society, 1 (3), 133–136..
  10. por eixemplo kanaka maoli, significa nativo hawaiano. (en o idioma hawaiano a letra polinesia "T" se converte por un regular en "K," y a letra polinesia "R" se converte por un regular en "L")
  11. (en) Polynesian Lexicon Project Online, entry *maqoli