Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Guinea ye a denominación tradicional d'a rechión d'Africa que bi ha en a redolata d'o Golfo de Guinea. Por o norte o suyo territorio incluye as rechions de sabana y selva tropical y remata en o Sahel.

Mapa de l'ueste d'Africa, arredol de l'anyo. 1736, "explicando que perteneixe a Anglaterra, Holanda, Dinamarca, ecetra."

Historia editar

Historicament, esta rechión estió una d'as primeras parz de l'Africa subsahariana en comerciar con os europeus. O trafico extensivo de vori, oro y esclaus fació prospera a esta rechión, con uns cuantos reinos centralizatos desembolicando-sen en os sieglos XVIII y XIX. Estos reinos yeran muito mes chicoz que os grans estatos de l'amplo y ubierto Sahel, pero teneban una densidat de población muito mes gran, y yeran mes centralizatos y abanzatos tecnolochicament. A existencia d'estos reinos significaba que a rechión ofreixeba mes resistencia a las incursions europeas que atras arias d'Africa. Por ixo, a mes d'estar un endreito de malautías hostil a los europeus, gran part de Guinea no fue cololizata por os europeus dica as zaguerías mes tardanas d'o sieglo XIX, podendo-ie establir una colonia o ya decadent Imperio Espanyol.

Etimolochía editar

A etimolochía de "Guinea" ye dubdosa, pero ye intresant dende o punto de vista d'a lingüistica aragonesa porque se relaciona con a parola "aguineu", que presenta en aragonés tota una serie de significatos peyorativos, por eixemplo en aragonés d'o Viello Sobrarbe se diz mal aguineu a un enredaire que no para, en l'aragonés de Sierra Ferrera se diz aguineu pa belún que se precipita a fer cosas con poco chuicio u belún que ye flaco, y en chistabín belún que no te'n puez fiar (ser piyor que l'aguineu), como tamién en fovano; tamién se diz aguineu en bel puesto a lo muixón Delichon urbicus.

Os idiomas occidentals latinos y chermanicos prenen o termin Guinea dreitament d'a parola portuguesa Guiné, que amaneixió a meyatos d'o sieglo XV pa referir-se a las tierras habitatas por os "guineus", o termin cheneral pa dicir a los pueblos de raza negra situatos a lo sud d'o río Senegal, en oposición a los tawny, u zenagas, un pueblo berber establitos a lo norte y continadors de l'antiga Confederación Zenacha d'os salioron os almurabiz. Estos berbers yeran ditos en os idiomas occidentals zenagas u moros en ixos tiempos.

O termin "Guinea" se fa servir amplament en a cronica de Gomes Eanes de Zurara de l'anyo 1453,[1] O rei Chuan II de Portugal prenió o títol de Senhor da Guiné ("Sinyor de Guinea") dende 1483. Se creye que os portugueses amproron o termin Guineus d'o berber Ghinawen (a vegatas arabizato como Guinauha u Genewah), que significa "a chent cremata". (analogo a lo termin griego antigo de Aithiops "de cara cremata").[2] Os termins berbers "aginaw" u "Akal n-Iguinawen"[3] significan "negro" u "tierra d'os negros".

Una teoría alternativa, emesa por primera vegata por Leo Africanus en l'anyo 1526 afirma que "Guinea" deriva de Djenné, a gran ciudat comercial interior d'o curso alto d'o Nícher.[4] Djenné dominó o trafico de l'oro y sal a traviés d'Africa Occidental, dende o sieglo XI (caita de l'Ghana) dica o sieglo XIII (cuan a invasión de Malí estricalló as suyas rutas y enfiló o trafico ta Timbuktú, dica alavez un simple puesto abanzato de Djenné). Ye precisament cuan o dominio de Djenné cuan realment se manifiesta l'uso d'o termin Genewah en fuents arabes (al-Sudan - parola arabe pa dicir "negros" - se feba servir mes a sobén enantes).

Atras teorías preban de relacionar "Guinea" con "Ghana", pero tienen menos certeza. L'Imperio de Ghana prene o suyo nombre d'a ciudat comercial medieval de Ghanah mencionata ya en o sieglo XI por cheografos arabes como al-Bakri, y lo diferencian clarament de Genewah en as fuents arabes, y por eixemplo dirían "Ghanah en o país de Genewah".[5] Por o contrario, sigue estando posible que Ghana y Djenné deban o suyo nombre orichinal a la denominación berber d'os negros que i vivioron. Una posible conciliación d'as teorías ye que o berber Ghinawen ("negros"), estió l'orichen d'a denominación d'a ciudat de Djenné, que a la suya vegata orichinó a parola arabe Genewah (tierra dominata por a ciudat), que a la fin pasaría a lo portugués Guiné.[6]

Sobre l'orichen d'a parola aragonesa "Aguineu", con diferents significatos, toz peyorativos, existe a hipotesi que en l'algarabía u arabe andaluz existise a variant qināwa pa dicir "negro de Guinea", y como muitos negros de Guinea yeran esclaus bi heba tota una serie de prechudicios arredol d'éls, prechudicios que adquieren as clases sozmesas a clases dirichents esclavistas u no. En o norte d'Africa bi ha una confrairía mistica dita Gnāwa formata por descendients d'esclaus d'Africa Occidental que encara conservan rasgos racials negroides, y ye bien representata entre os rifenyos.

O termin qināwa fue adaptato por os romances de levant como guineu u aguineu, en catalán stándard significa "rabosa", significato que tamién documenta Rafel Vidaller Tricas en grausín en continuidat con o catalán ribagorzano. Manimenos en catalán oriental guinea significa "estrapalucio", "desorden", "chilos", ecetra. En portugués guineia significa "baralla verbal", "discusión".

Estatos de Guinea editar

Veyer tamién editar

Referencias editar

  1. Zurara tituló a suya cronica de 1453 d'o descubrimiento Henricán como "conquiesta de Guinea", (por eixemplo p.1) y encara que Zurara encomenzó a usar "Guinea" en termins chenerals pa includir a costa d'o Sahara Occidental, poco dimpués (p.153) rectificó y senyaló que as solas tierras que se deciban "Guinea" yeran as d'os Guineus, a chent de raza negra a lo sud d'o río Senegal.
  2. Rogado Quintino (1965) "O problema da origem dos termos «Guiné» e «Guinéus»", Boletim Cultural da Guiné portuguesa, vol. 20, no.78, p.117-45.
  3. "World Directory of Minorities and Indigenous Peoples - Guinea: Overview". UNHCR. http://www.unhcr.org/refworld/country,,,COUNTRYPROF,GIN,456d621e2,4954ce60c,0.html. Retrieved May 1, 2009. 
  4. Leo Africanus (escrito 1526, pub.1550) A Historia y Descripción d'Africa: y d'as cosas notables que bi ha p.79)
  5. W.D. Cooley (1841) The Negroland of the Arabs examined and explainedp.20.
  6. Cooley (1841) refirma a teoría (p.18n) que Djenné, en cuenta de "negros", estió a fuent d'o termin arabe Genewah (y doncas o portugués Guiné), pero a lo mesmo tiempo (p.20n) reconoixe que o mesmo Djenné podría orichinariament provenir d'o berber Ghinawen ("negros").