Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Che vaqueira ye a denominación chenerica, d'o conchunto d'alofonos d'o fonema /ʎ/ que bi ha en astur-leyonés, principalment en astur-leyonés occidental, pero un poquet tamién en bella parla d'o centro montanyoso clasificada en l'astur-leyonés central. Representa un arcaísmo en a evolución romanz d'a LL cheminada latina y en l'Alto Aragón bi ha restos d'un fenomeno pareixiu, sobretot en a toponimia y en belsetán.

O termin che vaqueira ye impreciso y inexacto por diferents razons:

  • Fa referencia uns cuantos sonius diferents entre ellos.
  • A palabra che pareix referir-se a un caracter africau, pero a sobén s'aplica tamién a sonius no africaus.
  • A denominación de vaqueira no ye afortunada porque a che vaqueira se troba muito mes estendillada que no pas o terreno d'os vaqueiros.
  • A penar d'estas imprecisions o termin se fa servir, y mes exactament en asturiano lo denominan filolochicament ḷḷe.

Realizacions editar

Seguntes Xosé Lluis García Arias o ventallo d'alofonos d'o sud y ueste d'o fonema /ʎ/ se resume en:

-[ɖ]: oclusiva retroflexa sonora. Caracteristica d'a zona de A Estierna en o concello de Ibias

-[]: africada retroflexa sonora. Propia d'a parla de La Bordinga y talment d'a parla de l'alto Ayer

-[]: africada retroflexa xorda. Concellos de Ayer, Quirós y d'atros

-[t͡s]: africada alveolar xorda. Concellos de Ḷḷena, sud de Mieres y d'atros.

Orichens editar

Diacronicament toz estos sonius provienen d'a l- y -ll- latinas y, a vegadas, de pl-, kl- y fl- asinas:

- LUPU > ḷḷobu.

- MOLLE > mueḷḷe.

- CLAMARE > ḷḷamar.

- PLANTARE > ḷḷantar.

- (VILLA) FLACCIDIANA > Ḷḷaciana.

Distribución editar

Totas estas realizacions d'o fonema asturiano /ʎ/ son caracteristicas de l'asturiano occidental, que Diego Catalán denominó B, C y D, esto ye, os concellos de Valdés, Tinéu, Cangas del Narcea, Degaña, Somiedu, Teberga, Quirós; l'este d'os concellos de Navia, Villayón, Allande y Ibias, y l'ueste d'os concellos de Cuideiru, Salas y Balmonte.

Ya en zona de l'asturiano central, a "che vaqueira" ye propia d'os concellos de Ḷḷena, Riosa y Ayer, asinas como o sud d'os concellos de Mieres y Morcín.

En a provincia de Leyón este fenomeno se troba en as comarcas de Babia, Llaciana, Luna, Los Argüellos pero tamién a lo norueste de El Bierzo y a lo norte d'Omaña.

Grafías editar

Historicament bi ha habiu muitas grafías diferents pa trascribir estos alofonos: -ts-, --, -ŝ-, -th-, -tch-, -chx-, -lh-, ecetra.

L' Academia de la Llingua Asturiana proposa o digrafo etimolochico Ḷḷ, y a on siga imposible de fer servir tipograficament recomienda -l.l-.

Fenomenos comparables fuera de l'astur-leyonés editar

Trobamos fenomenos comparables en l'Alto Aragón y en luengas y dialectos d'Italia. En l'Alto Aragón a evolución d'a cheminada latina antes de fixar-se a solución actual -ll- ha estau -ch-, -tz- (vistable actualment en toponimos con -s- sonora en Ribagorza) y -t-. A forma con -ch- ye muito frequent en a toponimia, (Lacuniacha).

Vinclos editar

Archivu oral del asturianu, con uns cuantos testimonios orals de "che vaqueira" (en asturiano)

Bibliografía editar

  • BORREGO NIETO, Julio: Leonés en Manual de dialectología hispánica tomo 1 Barcelona, Ariel, 1996.
  • GARCÍA ARIAS, Xosé Lluis: Gramática histórica de la lengua asturiana Oviedo, Academia de la llingua asturiana, 2003.
  • VIEJO, Xulio: La formación histórica de la lengua asturiana Oviedo, Trabe, 2003.