Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Arambre
NíquelArambreZinc
-

Cu

Ag
Información cheneral
Nombre, simbolo, numero Arambre, Cu, 29
Serie quimicaMetals de transición
Grupo, periodo, bloque 114, d
ColorArambre metalico
Peso atomico 63.546(3) g·mol−1
Configuración electronica [Ar] 3d10 4s1
Electrons por capa 2, 8, 18, 1
Propiedaz fisicas
FaseSolido
Densidat (a t.a.)8.96 g·cm−3
Densidat en liquido en o p.f.8.02 g·cm−3
Punto de fusión1357.77 K
(1084.62 °C, 1984.32 °F)
Punto d'ebullición2835 K
(2562 °C, 4643 °F)
Entalpía de fusión13.26 kJ·mol−1
Entalpía de vaporización300.4 kJ·mol−1
Calor especifica(25 °C) 24.440 J·mol−1·K−1
Presión de vapor
P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k
at T/K 1509 1661 1850 2089 2404 2834
Propiedaz atomicas
Estructura cristalinaCubica centrata en as caras
0.3610 nm
Estatos d'oxidación+1, +2, +3, +4
Electronegatividat1.90 (escala de Pauling)
Enerchías d'ionización
(mas)
1ª: 745.5 kJ·mol−1
2ª: 1957.9 kJ·mol−1
3ª: 3555 kJ·mol−1
Radio atomico128 pm
Radio atomico (calc.)145 pm
Radio covalent138 pm
Radio de van der Waals140 pm
Atra información
Ordenación magneticaDiamagnetico
Resistividat electrica(20 °C) 16.78 nΩ·m
Conductividat termal(300 K) 401 W·m−1·K−1
Dilatación(25 °C) 16.5 µm·m−1·K−1
Velocidat d'o sonito(t.a.) 3810 m·s−1
Modulo d'elasticidat110 - 128 GPa
Mod. elast. transversal48 GPa
Modulo de compresión140 GPa
Coeficient de Poisson0.34
Dureza Mohs3.0
Dureza Vickers369 MPa
Dureza Brinell874 MPa
Numero CAS7440-50-8
Isotopos mas estables
iso AN Vida MD ED (MeV) PD
63Cu 69.15% 63Cu ye estable con 34 neutrons
65Cu 30.85% 65Cu ye estable con 36 neutrons

L'arambre ye un elemento quimico de numero atomico 29. Ye un d'os metals mas importants. Se tracta d'un metal de transición de coloración royenca y brillo metalico que, chunto con l'archent y l'oro, fa parti d'o dito grupo 11 d'a tabla periodica, caracterizato porque son os millors conductors electricos. Gracias a la suya alta conductividat electrica, ductilitat y maleabilidat, s'ha convertito en o material mas emplegato ta fabricar cordons electricos y atros components electricos y electronicos.

L'arambre fa parti d'una cantidat muit alta d'aliacions que por un regular presentan millors propiedaz mecanicas, encara que tienen una conductividat electrica menor. As mas importants son conoixitas con o nombre de bronces y latons. D'atra man, l'arambre ye un metal duradero porque se puet reciclar un numero cuasi ilimitato de vegatas sin que pierda as suyas propiedaz mecanicas.

Arambre

Estió un d'os primers metals en estar emplegatos por o ser humán ya en a prehistoria. L'arambre y a suya aliación con l'estanyo, o bronce, adquirioron tanta importancia que os historiadors han nombrato Edat de l'arambre y Edat d'o Bronce a dos periodos de l'antigüidat. Encara que o suyo uso perdió importancia relativa con o desembolique d'a siderurchia, l'arambre y as suyas aliacions continoron estando emplegatos ta fer obchectos tan diversos com monedas, campanas y canyons. A partir d'o sieglo XIX, concretament a partir de 1831, anyo en que Faraday inventó o chenerador electrico, l'arambre se convertió atra vegata en un metal estratechico, en estar a materia primera prencipal de cordons y instalacions electricas.

L'arambre tien un important papel biolochico en o proceso de fotosintesi d'as plantas, encara que no fa parti d'a composición d'a clorofila. L'arambre contrebuye a la formación de globulos royos y a o mantenimiento d'os vasos sanguinios, niervos, sistema immunolochico y osio y por tanto ye un oligoelemento esencial ta a vida humana.[1]

L'arambre ye o tercer metal mas emplegato en o mundo, por dezaga de l'acero y l'aluminio. A producción mundial d'arambre refinato s'estimó en 15,8 Mt en 2006, con un deficit de 10,7% debant d'a demanda mundial prochectata de 17,7 Mt.[2]

Denominacions editar

A forma tradicional en aragonés ta decir a iste elemento ye arambre. Encara se puet trobar una ampla zona dende Graus, Campo, Benás y Fonz dica Sobrarbe y Ansó a on que se fa servir ista parola, encara que muitas vegatas referita no a o propio elemento sino a un filo metalico en cheneral. Ista forma se puet leyer tamién tanto en textos medievals como mudernos, asinas en o Vidal Mayor apareixe "arampne". En l'aria catalanofona d'Aragón, en lugars como Peralta de la Sal se cuaterna a forma "aram" y en as zonas mugants con a vall de Lierp "arame".[3]

Actualment a forma mas conoixita y transdialectal ta o nombre d'iste elemento ye cobre, de seguras debito a la castellanización, habendo-se rechistrato tamién a forma "crobe" como metatesi d'a forma castellana en lugars como Epila y Taust.[3]

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. (es) Enciclopedia de Ciencia y Técnica. Tomo 4 Cobre. Varios autores. Salvat Editores S.A (1984) ISBN 84-345-4490-3
  2. (es) Informes sobre producción mundial d'arambre refinato. Cochilco Chile.
  3. 3,0 3,1 Francho Rodés Orquín. "Proposa d'una metodolochía lesicolochica de l'aragonés estándar ta zenzias esperimentals con un eixemplo: a tabla periodica d'os elementos" Luenga & Fablas 8-9 (2004-2005) ISSN 1137-8328