Aragonés de Vallibasa

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Aragonés de Vallibasa

Situación de l'aragonés de Vallibasa
Localización cheografica
Territorios Vallibasa
Lugar(s) principal(s) Allué, Espín, Orús, Fandiello, Sant Chulián de Basa, Sobás, Yebra de Basa, Osán, Sant Román de Basa, Isún de Basa, Sardas.
Sociolochía
Vitalidat Baixa
Literatura
Escritors principals Graciano Lacasta Estaún

L'aragonés de Vallibasa ye a parla local aragonesa d'a Val de Basa. Comparte bellas caracteristicas con l'Aragonés occidental (mas que mas con a variedat d'o Campo de Chaca) y tamién con as variedaz centrals d'a Val de Tena y de Sobrepuerto, encara que as particularidaz mas especificas de l'Aragonés central d'istos zaguers, como os articlos ro, ra, ros, ras, y a conservación de xordas intervocalicas (-p-, -t-, -k-) han reculau a-saber-lo en as zagueras decadas, y ya no se gosan sentir. Istos rasgos amaneixen, sindembargo, de trazas regulars en as Pastoradas dica a decada de 1960.

Fonetica editar

Diftongación de /Ĕ/ y /Ŏ/ breus tonicas latinas:

A diftongación en -ia-, -ua-, nomás se troba en toponimia: Pardinialla, Garrituartas.

Perduga de /e/ final dezaga de /NT/, /ND/:

Conservación de F- inicial:

Evolución de GE-, GI-, IA-, IO- y IU- enta la palatal xorda:

Eixemplos de mantenimiento de grupos consonanticos PL- y CL-:

Perduga de d- inicial:

Pero se mantiene cuan ye interior:

Mantenimiento de -P-, -T- y -K-:

Palatalización de -LL- cheminada latina:

Palatalización de -NN- cheminada latina:

Palatalización de -CL- (talment por castellanización):

Simplificación de -CL- en cultismos y semicultismos

O grupo -SC- da -x- en ruxar pero da -z- en os verbos d'a verbos d'a conchugación incoativa en -eixer, talment por castellanización:

  • Conocer, paicer, crecer, pero ruxar.

O grupo -PS- da -x- (prepalatal fricativa xorda) encara que hue ye mas común a solución castellanizada.

  • Ixa, caxón (pero tamién cajón).

Perda d'o son /r/ en os plurals:

  • Corde(r)s, dine(r)s, quie(r)s, sinyo(r)s.

A consonant final /t/ ye muda:

A -LL- cheminada final no palataliza:

Morfolochía editar

Se fan servir os articlos o, a, os, as, pero se gosaba emplegar ro, ra, ros, ras cuan l'articlo ye dezaga d'una vocal. Hue cuasi no se fa servir, y dezaga de preposición se fan as contraccions t'o, t'a, d'o, d'a, estando as solucions ta ro, ta ra, de ro, de ra as mas comuns en as pastoradas dica os anyos 1960.

Os pronombre personals subchecto son: yo, tú (usté), él / ella, nusotros/as, vusotros/as (ustés), ellos/as. O pronombre dativo de tercera persona ye le, les, emplegando-se as combinacions le'n, les'ne cuan amaneixen chuntos os pronombres dativo y acusativo de tercer persona. Tamién se fan servir combinacions como te'n u me'n que son equivalents a las combinacions te lo u me lo.

Os demostrativos de primer termin son iste, ista, isto, istos, istas amaneixendo bellas vegadas a forma d'adchectivo esti cuan le sigue una palabra que prencipia por vocal esti anyo, esti otro. En segundo y tercer termin trobamos ixe, ixa, ixo, ixos, ixas y aquel, aquella, aquello, aquellos, aquellas.

Lexico editar

O lexico d'esta parla ye mas que mas de tipo occidental (p. eix. fablar, melón, frahín, a ormino), pero tamién i trobamos termins centro-orientals como demoret.

Vinclos externos editar

Bibliografía editar

  • A. C. Blasco, M. Sánchez y A. Gurría. Tradición oral y habla de Ballibasa. Colección Yalliq. Comarca Alto Galligo. 2005.
  • Graciano Lacasta Estaún. Las pastoradas de Yebra de Basa en honor a Santa Orosia: antología. Comarca Alto Galligo. 2015.


Variedatz centrals de l'aragonés
Aragonés centro-occidental Aragonés tensino (incluyindo o panticuto) | Aragonés d'a Tierra de Biescas | Aragonés d'a val d'Acumuer | Aragonés sarrablés | Aragonés de Vallibasa | Aragonés de Sobrepuerto
Aragonés centro-oriental Aragonés d'a Ribera de Fiscal | Aragonés d'a valle de Broto y d'a valle de Vio | Aragonés d'a valle de Puértolas | Aragonés d'a valle de Tella | Belsetán | Aragonés de Sierra Ferrera