Diferencia entre revisiones de «Sefarditas»

Contenido eliminado Contenido añadido
Jpbot (descutir | contrebucions)
m como no da problemas, paso ta o bot, replaced: ziudaz → ciudatz (2)
Sin resumen de edición
Linia 1:
{{Grafía_87}}
{{pueblo
|bandera =
Línea 23 ⟶ 22:
}}
 
Os '''sefardís''' son os [[chodigos]] orichinarios d'a [[Peninsula Iberica]], ixemenatos dende fins d'o [[sieglo XV]] por diferents países d'[[Europa]] ey d'a resta d'a cuenca [[Mar Mediterrania|mediterrania]]. En a [[diaspora]] desembolicoron una luenga romanzeromanz dita [[Chodigoespanyol|chodigo-espanyol]], que en o [[sieglo XX]] han ito dixandodeixando de charrar. Son seguidors d'o [[chudaísmo]] ortodoxo.
 
== Luenga ==
{{Articlo principal|chodigoespanyol}}
Enantes d'a espulsiónexpulsión parlaban os romanzesromances d'as rechions d'orichen, ey por eixemplo esisteexiste a teoría que en [[Aragón]] e Riberay [[Ribera Navarra]] charraban un [[chodigoaragonés]] (en reyalidatrealidat os textos meyevals d'as comunidazcomunidatz de [[Tudela]] ey [[Tarazona]] amuestran que yera o mesmo luengache que o d'os cristians pero con lesicolexico azoziatoasociato a la bidavida d'os chodigos). En as primeras añatasanyatas dimpués d'a espulsiónexpulsión os chodigos sefardís de diferents zonas se manteneban en bicos[[vicos]] u carreras deseparatas con [[sinoga]]s propias en ciudatz on s'ebanheban establito como [[Salonica]] ey como dezibandeciban os biachersviachers que i pasaban yera posible sentir "toztotz os azentosaccentos d'Espanya". Con o tiempo os diferents romanzesromances d'as zonas d'orichen d'os sefardís comberchioronconverchioron en un luengache de base castellana, o [[chodigoespanyol]]. Se sabe que o chodigoespanyol de [[Salonica]] teneba [[aragonesismo (lingüistica)|aragonesismos]] ey que conserbaban a f- inizialinicial en cuenta d'aspirar-la <ref name="Editorial Gredos 1981">[[Rafael Lapesa]]. "HISTORIA DE LA LENGUA ESPAÑOLA". Editorial Gredos. (1981)</ref>, y talment d'a parla sefardí d'atras localidatz balcanicas, o mesmo se'n podría decir. Os sefardís que probenibanproveniban de [[Portugal]] sindembargomanimenos mantenioron o [[chodigo-portugués]].
 
Os sefardís que s'establioron en [[Francia]] en o [[sieglo XIX]] prenioron a [[Idioma francés|luenga franzesafrancesa]], mientres os sefardís d'os países musulmans ey costas d'a [[Mar d'o Norte]] seguiban mantenendo o chodigoespanyol. En o sieglo XX as mortaleras[[mortalera (delito)|mortalera]]s d'a [[Segunda Guerra Mundial]], a emigraziónemigración ta [[Israel]] ey atros factors han feito que o chodigoespanyol siga un luengache en camín de desapareixer.
 
== Historia ==
Os chodigos d'Hispania ya fuoron perseguitos en o [[HispaniaReino Visigodo de Toledo]] quan os [[besigodosvisigodos]] se combirtioronconvirtioron a lo [[catolizismocatolicismo]]. Os musulmans lis dioron o estatuto de ''Dhimmi'', protechitos.
 
Os [[mezmuz (mobimiento relichioso)|almohaz]] los persiguen en o S XII y emigran ta o norte, on obtienen estatutos bentachososaventallosos ey fan un papelpaper important en a economía d'o sieglo XIII como comerziantscomerciants, finanziersfinanciers, consellers ey achents d'os sobirans.
 
En 1391 bi ha [[mortalera (delito)|mortalera]]s en [[Andalucía]], [[Toledo]] y a [[Corona d'Aragón]] comparables a los ''[[pogrom]]s'' modernos. Quan as mortaleras de [[1391]] muitos chodigos s'establixen en [[Tudela]], on a situaziónsituación yera més tranquila. Muitos chodigos se combiertenconvierten a lo cristianismo pero a poblaziónpoblación cristiana desconfía d'estas combersionsconversions. A diaspora sefardí fuera d'a [[Peninsula Iberica]] ya encomenzó en as mortaleras de 1391 <ref name="Editorial Gredos 1981"/>.
 
En zaguerías d'o sieglo XV Espanya yera o zaguer país cristián d'Europa occidental on persistiba una comunidat chodiga numerosa ey con ziertocierto grau de prosperidat, encara que menor que en sieglos anteriors. Se calcula que en yeran uns 200.000 u més, sin contar os combersosconversos. O [[30 de marzo]] de 1492 os reis catolicos decretan a espulsiónexpulsión d'os chodigos d'Espanya. O 30 de marzo de [[1492]] toztotz ebanheban azeptatoacceptato o [[batismobaptismo]] u ya se'n ebanheban ito.
 
Dende a espulsiónexpulsión d'Espanya uns 100.000 sefardís s'establioron en [[Portugal]], (on zincocinco añatasanyatas més tarde fuoron batizatosbaptizatos a la fuerza), en o sur d'[[Italia]]. Arriboron en [[SeziliaSecilia]] chodigos sefardís que se sumoron a los chodigos que ya i ebaheba, pero [[SeziliaSecilia]] feba partepart d'Espanya ey yera un puesto on se podeba aplicar o decreto d'espulsiónexpulsión. Muitos sefardís rematoron arribando en o [[Imperio Otomán]], en [[Marruecos]] y en os [[Países Baixos]]. Dende fins d'o sieglo XV a [[enquisizioninquisicion]] espanyola persigue a los combersosconversos.
 
En belsbells países d'acollita on i ebaheba comunidazcomunidatz os sefardís absorbioron a ixas comunidaz, ey d'esta traza en o [[Imperio Otomán]] os chodigos bizantins que parlaban [[Idioma griego|griego]] s'asimiloron a los sefardís. En Marruecos i ebaheba distinzión entre os chodigos que i yeran dende feba belsbells sieglos ey os chodigos sefardís, que acaboron predominando ey asimilando a los anteriors en ciudatz d'o norte como [[Tetuán]]. En [[Siria]] i ebaheba coesistenziacoexistencia entre comunidazcomunidatz de chodigos orientals locals [[Idioma arabe|arabofonos]] ey chodigos sefardís. O esodoexodo sefardí conduziócondució a la formaziónformación de comunidazcomunidatz chodigas en [[Tierra Santa]] muito anteriors a lo estato d'IsrayelIsrael.
 
Estioron os primers chodigos en plegar t'[[America]]. O bicovico d'o [[Bronx]] ([[NuebaNueva York]]) estió un bicovico de chodigos sefarditas, en parte probinientsprovinients d'[[Esmirna]] <ref name="Editorial Gredos 1981"/>, pero pronto a emigraziónemigración chodiga [[Asquenazís|asquenazí]] se faziófació més important que no pas a sefardí ey os sefardís quedoron en minoría u s'asimiloron a los asquenazís.
 
Dimpués d'a independenziaindependencia de [[Marruecos]] ey [[Archelia]] muitos sefardís emigroron ta [[Francia]] (por eixemplo os creyadors d'o [[FNAC]]), u ta [[IsrayelIsrael]]. O unicosolo país d'o [[norte d'Africa]] con una comunidat chodiga encara lumerosa ye [[Marruecos]].
 
== Referencias ==