Diferencia entre revisiones de «Valle d'a Cinca»
Contenido eliminado Contenido añadido
mSin resumen de edición |
Bueno, me ha salido un poco personal... |
||
Linia 1:
{{
[[Image:119.Envista d'a bal d'a Zinca dende Puertolas.JPG|thumb|350px|Ra '''Bal d'a Zinca''' embista dende [[Puertolas]]]]
Ra '''Bal d'a Zinca''' ye ra bal que forma ro riu [[río Zinca|Zinca]] á mientres d'o suio transcruze d'o [[Sobrarbe]], dend'es monezipios de [[Tella-Sin|Tella]] ent'[[Abizanda]]. Ye considerada a tal dimpués que [[Río Zinca|ro río]] sobrepase ro [[Collau d'as Debotas|Forato d'as Debotas]], per tanto, eixiu d'a [[Bal de Bielsa]], encara que belas begadas se bi clama asinas también en es trangos inferiors d'o riu per [[Semontano de Balbastro|Semontán]] i [[Zinca Baxa|ra Zinca Baxa]].
Ro [[Collau d'as Debotas|Forato d'as Debotas]] ye un congoste calcario que tanca ro paso d'a [[Zinca]] d'entre [[Salinas de Sin|Salinas]] e [[l'Infortunada]], entre ras bersanz de ''Craparizas'' i ''O Mataire'' (d'o mallo d'a [[Punta Lierga]]) i ''Coscollar'' i ''San Andreu'' (d'
[[Image:La Infortunada - Pantano.jpg|thumb|250px|left|l'[[Entibo d'a Infortunada|Entiu de l'Infortunada]] amuestra ra suia color carauteristica d'auguas caregadas de [[Carbonato calzico|carbonatos]]]]
Ra [[cal|calz]] desprenuta d'as peñas á es primers quilometros d'a [[Zinca]] fa que l'augua entibada en ixa reclosa siga d'una color carauteristica, blanquinosa, mas que no transparenta.
Ras fondaletas d'''Os Guaz'', como son clamadas astí ras bailetas que leban, auguasbal, enta l'aubridura de [[l'Ospital de Tella]], an bi desaugua ra [[río Yaga|Yaga]], (baxo d'a man d'a ''Lenera Mala'' -d'o mallo d'a [[Peña Solano]]-) fan ra serpién ent'as faldadas d'[[A Espuña]] i d'a [[Peña Montañesa]], altaria an ro río només bi toca ro lugar d'[[Escalona]]. Ra [[Bal de Puertolas]] amorta astí, aportando l'augua d'o [[río Bellós|Bellós]] e de tota ra cuenca d'a [[Bal d'Añisclo]] i d'a [[Bal de Bió]].
Fent bel resumen; en es quilometros que separan [[Salinas de Sin|Salinas]], puesto an termina ra [[Bal de Bielsa]], e l'esembocadura d'o [[río Bellós|Bellós]], ra [[Zinca]] bi ha aplegau ras afluienzias de cuatro grans afluienz (como no en beierá més ent'a [[l'Aínsa]]): ra [[Río Zinqueta|Zinqueta]] (que bi aporta l'augua d'a [[Bal de Chistau]]), ra [[Río irués|Garona de l'Irués]] (con ras auguas d'o mallo de [[Cotiella]] i d'a [[Bal d'a Espuña|''Balle'' d'A Espuña]]), ra [[río Yaga|Yaga]] (esaguant d'a ''Montaña Sesa'' i d'as [[Colladas d'Escuaín]]) e finalment ro [[río Bellós|Bellós]], chunión deras cuencas d'[[Bal d'Añisclo|Añisclo]] i de [[Bal de Bió|Bió]].
Dimpués d'ixo, ra bal d'a Zinca se fa solanera i aubierta ent'o sud á trabiés d'a fertile ''Ribera d'[[A Buerda|a Buerda]]'', ra muga natural d'entre l'alto i ro baxo [[Sobrarbe]], ro primer monezipio an no bi ha garra [[abieto|abietar]]s ó [[Fau|Faberas]]. En [[l'Aínsa]], l'[[río Ara|Ara]] bién ta unir-se ent'a [[Zinca]] cuasi en ras rematanzas de l'[[Entibo de Meyano|Entiu de Meyano]], perque á ras añadas que son pliebudas, l'augua entibada plega ent'o ''pont de [[Banastón]]'' d'a [[l'Aínsa|ziudat amurelada]]. Ye ixe ro final dera bal en [[Sobrarbe]] autualment. En autres tiempes se feba continuidat ent'[[Abizanda]] i ras estribazions inferiors d'a redolada, pero autualment, con una munión de lugars desabitaus i dos cuencas entibadas fan-la trencada. Dimpués, bela suerte de suzesión d'entibaches mantinen ra [[Zinca]] amortada ent'á l'eixida ent'o [[Semontano de Balbastro|Semontán]].
[[Image:158.Eixenzia d'o sol á ra bal d'a Zinca.JPG|thumb|350px|Boca d'o día en ra '''Bal d'a Zinca''']]
===A fabla d'a Zinca===
Ibi son muitos es lugars i lugarons en l'eixe zentral de [[Sobrarbe]] an se-bi charra l'[[aragonés]] encara á l'autualidat. No obstante, l'emprego d'a fabla local ye restrinxiu ta l'uso domestico, mientres que ro [[castellán]] ye estendillant-s'ie á cada añada. Ye ra fabla castellana ra fabla empregada en es comerzios i en ra fuerta [[Torismo|autibidat turistica]] d'a bal. Asinas, muitos d'es lugars que embolican ra carretera A-138 han perdiu prauticament totas ras suias trazas en ras zagueras 30 añadas.
Ra [[Dialeutos de l'aragonés|bariedat dialeutal]] ye clamada astí ''[[Dialeuto Sobrarbe|Sobrarbe]]'' (p.ex. ''charrar ro sobrarbe''). Como pasa con toz es dialeutos de l'[[aragonés]] que fincan á bals arredoladas, ye prou difizil d'establir-ne an bi son ras diferenzias d'entre ers. En ro caso de Sobrarbe, no son garra claras ras diferenzias d'entre ros dialeutos d'a bal zentral i ros d'a [[Belsetán|caperelera d'o mesmo río]] u encara que d'es de l'[[Bal de Broto|alta bal de l'Ara]] (charres ''[[Bergotés|bergoteses]]''). Ra ragón d'isto ye que tradizionalment ras bals [[Alto Aragón|altaragonesas]] no yeran estancas, si que muitos d'es suyos ofizios teniban implicazions de treslatos i d'aber de biachar d'entre bals arredoladas. Asinas, collas de [[Nabata|nabaters]], [[picador|picadors]], [[transhumanzia|pastors]], etc. de bals bezinas paseban temporadas en es lugars d'uno u autro puesto, emfuertezint ro bagache d'expresións i trazas dialeutals que zirculeban continuament d'entre d'as bals.
Per ixo, ra clasificazión d'es dialeutos per ras bals an s'ibi charran ye difizil, i respond unicament ent'a nezesidat clasificatoria d'es lingüistas, més que ent'a garra diferenzia que estie tanxible t'es suios charranz. En l'autra mano, también cale mentar que ro prozeso de degradazión i de castellanizazión fura que bi ha experimentau ra ''fabla'' á ras zagueras decadas d'o [[sieglo XX]], bi ha portau enta l'atomizazión d'as comunidaz de fablanz á zerteras bals. Asinas, cuan l'estudeoso se referix ent'es charranz d'o [[Belsetán]] ó d'o [[Bergotés]], no ye pensando que d'entre istas bals bi poderia aber nuclios de fablanz i que, a més, ixes dialeutos mantienen prauticament intautas ras trazas comuns que feban que, decadas entazaga, formeren parti d'o mesmo sistema dialeutal.
[[Categoría:Bals pirinencas]]
| |||