Diferencia entre revisiones de «Latín»

Contenido eliminado Contenido añadido
m robot Añadido: ba:Латин теле
Sin resumen de edición
Linia 1:
{{Grafía_87}}
{{Luenga indoeuropeya|nombre=Latín|nombreautoctono=''Lingua Latina''
|estatos=[[Imperio román]] y [[Europa occidental]] d'a [[EdáEdat Meya]]
|territorios=Orichinalmén en a [[peninsula italica]], dimpués en a zona d'influyenziainfluyencia d'o Imperio román y toda Europa OzidentalOccidental
|parladors=EstinguidaExtinguida, anque s'emplega en [[UmanidazHumanidatz]], ta estudio lingüistico.
|p1=-
|p2=-
Linia 17:
|sil=lat}}
 
O '''latín''' ye una luenga orichinal d'o [[LazioLacio]] ([[Italia]]). Yera a luenga ofizialoficial de l'[[antiga republica romana]] y d'o [[Imperio Román]]. AutualmentActualment ye a luenga ofizial d'a [[Ziudá d'o Baticano|ZiudatCiudat d'o Vaticano]]. Encara que s'ha d'aclarir que o que clamamos latín, reyalment ye un estato antigo (o d'a edat clasica) d'una luenga, conserbataconservata nomás en a escritura durant cuantosquantos sieglos dimpués de que a luenga fablata ya s'alexase d'a escrita en forma de cuantosquantos dialeutosdialectos, d'os que dimpués naxioron as [[luengas romanzesromances]]. Istas bariedazvariedatz fablatas d'o latín las conoxemos como [[latín bulgarvulgar]], un términ obsoleto ta os nuestros días.
 
== Caracteristicas ==
Linia 26:
A letra '''Y''' /i greka/ y '''Z''' /zeta/ no aparexeba que en palabras griegas.
 
==== BocalsVocals ====
O latín clasico teneba 5 bocalsvocals /a, e, i, o, u/ con diferenziasdiferencias de cantidat bocalicavocalica que yera una caracteristica distinguidora en bels casos. Dimpués, por a ''era tardana'', ista distinzióndistinción de cantidat desaparexió a faborfavor d'a calidat bocalicavocalica. Según as estadisticas, tamién en a epoca clasica, a balura distintiba d'a cantidat bocalicavocalica amanexeba poquismas begatasvegatas, e a mayoría d'as bocalsvocals atonas yeran por un regular breus; y as tonicas, largas. Isto faziófació que dimpués que as bocalsvocals largas no aparexesen que en silabas azentuatasaccentuatas (como ye en l'[[Idioma italián|italián]] actual o en diferents dialeutosdialectos d'o [[Idioma castellán|castellán]]). Se suposa que as bocalsvocals breus yeran antimás més ubiertas que as suyas correspondienscorrespondientz largas (por ixo, en a epoca tardana, as bocalsvocals I y U breus esdebinioronesdevinioron en E y O en a fabla popular en muitas rechions, como ye actualment en a mayoría d'as luengas romanzesromances, fueras d'o [[Idioma sardo|sardo]], que por ixo dizendicen que ye a luenga romanzeromance més conserbatibaconservatiba). O latín teneba antimás dos semibocalssemivocals: /j/ y /w/ que bels autors consideran nomás como [[alofon]]s de I y U.
 
==== SemibocalsSemivocals ====
As semibocalssemivocals d'o latín yeran AU /aw/, (EU /ew/), AE (< latin antigo AI) /ai/ y OE (< latín antigo OI) /oi/, pero istas zagueras en a epoca tardana esdebinioronesdevinioron as dos en /e/, a primera tenendo una pronunziaziónpronunciación més ubierta. Dimpués tamién desaparixió AU, cambeyando ta una /o/ ubierta (cf. MAURUS > MORUS, CLAUDIA > CLODIA) en a [[parla (lingüistica)|parla]] popular.
 
==== ConsonansConsonantz ====
O sistema consonantico d'o latín yera relatibamentrelativament simple (como os de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] y o castellán actuals). I B'eba dos series de consonansconsonantz oclusibasoclusivas: xordas /p, t, k/ y sonoras /b, d, g/, as zagueras ye fázilfácil que con una pronunziapronuncia més debil; dos fricatibasfricativas xordas: /f, s/ – ye posible que a pronunziaziónpronunciación reyal d'istas estase [φ] (fricatibafricativa bilabial sorda) y [ś] (fricatibafricativa apico-albeolaralveolar xorda), més que [f] y [s] dental; liquidas: /l, r/ – a L, regular que tenese dos alofons: belarvelar en fin de silaba y palatal en os grupos inizialsinicials CL- y PL-, y a R tamién teneba dos alofons: una bibrantvivrant simple e una multiple; y finalment, dos nasals: /m, n/. L'H no yera reyalment un fonema, y bien luego perdió a suya baluravalura fonetica: cf. ARENA (< HARENA). Istas consonants yeran representatas con as siguients letras: P, T, C/Q, B, D, G, F, S, L, R, M, N. A letra V yera una representaziónrepresentación grafica d'a /u/ y a semibocalsemivocal /w/ (en o latín clasico no se distinguiba las letras ''u'' y ''v)''. Tamién esistibaexistiba a letra X que no representaba dengún fonema espezialespecial, pero serbibaserviba ta marcar o grupo fonemico /k/+/s/ (o /g/+/s/): cf. LEX (< *LEGS), plural LEGES.
 
En muitos casos a F- inizialinicial latina correspondeba a una /bh/ inizialinicial indoeuropeya, como podemos beyerveyer en FRATER, FAGUS e FRAGILIS, que en muitas brancas indoeuropeyas ye con BR-, (e se beivei en parabras anglesas como ''brother'', ''beech'', ''to break'').
 
En o latín tardano (á finals de l'Edat Antiga), bellas consonants sufrioron cambeyos foneticos:
* A G /g/ y a C /k/, debantdevant de bocals frontals, y o grupo TI- més altra bocalvocal, tendeban a palatalizar-se: [gj > dj > dž], [kj > tj > ts] y [ti > tj > ts]. Os cambeyos que se desbiniorondesvinioron dimpués ya formaban parte de l'evolución d'as [[luengas romanzesromances]].
* A /b/ en posiziónposición interbocalicaintervocalica esdebinióesdevinió una fricatibafricativa (u aprosimantaproximant) bilabial, neutralizandoneutralizand-se con a semiconsonant (o semibocalsemivocal) /w/ (que dimpués, en as luengas romanzesromances orientals y en l'[[Idioma italián|italián]] se reforzó en a labiodental fricatibafricativa sonora /v/, un fonema que nunca no esistió en latín).
 
Os grupos consonanticos griegos CH, PH y TH se pronunziabanpronunciaban /k/, /f/ y /t/ respeutibamentrespectivament.
 
=== Gramatica ===
==== A declinazióndeclinación nominal ====
O latín, como una antiga luenga [[Luengas indoeuropeyas|indoeuropeya]], yera una [[luenga flexibaflexiva]] con un alto grau de [[flexión]] nominal y [[BerboVerbo|berbalverbal]]. Se diferenziabadiferenciaba 5 [[Caso gramatical|casos gramaticals]]: [[nominatibonominativo]], [[acusatiboacusativo]], [[datibodativo]], [[chenitibochenitivo]] y [[ablatiboablativo]], antimás en bels casos i eba tamién o caso [[bocatibovocativo]]. Pero reyalment, muitas begatasvegatas, istos casos sinificaban nomás dos u tres formas distintas, porque, por eixemplo en os [[pronombres personals]]: NOS = nominatibonominativo y acusatiboacusativo; NOBIS = datibodativo y ablatiboablativo; NOSTRUM, NOSTRI = chenitibochenitivo. Como se puet beyerveyer, bi b'ha 5 casos, pero nomás 3 formas distintas ta ellos. EsistibanExistiban tres cheneros: [[Chenero masculín|masculín]], [[Chenero femenín|femenín]] y o [[Chenero neutro|neutro]] (anque dimpués as palabras d'iste zaguer se fusionoron con o masculino). Os [[achetiboadchetivo]]s eban de concordar con os sustantibossubstantivos en lumero, chenero (igual como pasa en as luengas romanzesromances) y caso.
 
==== O sistema berbalverbal ====
A diferenziadiferencia d'o sistema de [[conchugaziónconchugación]] d'as luengas romanzesromances, o latín teniba dos tipos de conchugazionsconchugacions: autibaactiva y pasibapasiva. A zaguera en a epoca tardana se cambeyó por formas compuestas o formas pronominals (por eixemplo: AMAT 'ama' y AMATUR 'se ama' > AMATU(S) EST u SE AMAT, 'se ama' u 'ye amato'). Bi eba tres [[Modo berbalverbal|modos berbalsverbals]]: [[indicatiboindicativo]], [[conchuntiboconchuntivo]], [[imperatiboimperativo]], més as formas no personals. Como en as luengas romanzesromances, o imperatiboimperativo teneba nomás dos formas propias, as d'as segundas presonas. O futuro desaparexió luego y aparexioron formas compuestas: CANTABO 'cantaré' > CANTARE HABEO 'tiengo que cantar' > *CANTARAEO > ''cantaré/cantarei/canterò'', etzetc. As formas d'o condizionalcondicional d'as luengas romanzesromances tamién son una evolución tardía que orichinalment yeran formas compuestas: CANTARE HABEBA(M) 'teniba que cantar' > *CANTAREBA > ''cantarba/cantaría/cantarebbe'' etz.
 
Eixemplos de conchugaziónconchugación (CANTARE 'cantar'):
 
;Present
:CANTO, CANTAS, CANTA, CANTAMUS, CANTATIS, CANTANT
;Pasato
;Preterito perfecto simple
:CANTA(U)I, CANTA(UI)STI, CANTAUCANTA(IUI)T, CANTA(UI)MUS, CANTA(UI)STIS, CANTA(UE)RUNT
;Imperfecto
;Preterito imperfecto
:CANTABAM, CANTABAS, CANTABAT, CANTABAMUS, CANTABATIS, CANTABANT.
;Present de conchuntiboconchuntivo
:CANTEM, CANTES, CANTET, CANTEMUS, CANTETIS, CANTENT
;Imperativo
;Imperatibo
:CANTA!, CANTATE!
 
== Eixemplo de testotexto y pronunziapronuncia ==
O siguient testo ye un fragmento de [[Nuntii Latini]], emisión radiofonica de Finlandia. Ta fazilitarfacilitar a leturalectura, marcamos as bocalsvocals azentuatasaccentuatas. ([http://mdcthalia.com/data/wikipedia/NavisExplorer.mp3 Escuitar o testotexto]).
:''Núntii Latíni Radiophíniæ Fínnicæ Generális, quos vóbis régitat Virpi Seppala-Pekkanen. Návis epibática, nómine Explorer, in Mári Antárctico díe Véneris ante sólis órtum mónti glaciáli impácta, tánta dámna cépit ut nócte sequénti submerierétur. omnes vectóres et náutæ, quorum númerus érat 154 (céntum quinquagínta quáttuor), salváti sunt, nam relícta náve calamitósa in scáphas auxiliárias témperi descénderant. Náufragi ália náve, quæ illis succúrrerat, in statiónes Antárcticas Chiliénsium et Uruguaianórum portáti sunt, únde díe Domínico aeróplanis in Chíliam venérunt. Návis Explorer, in Fínnia ante 38 (duodequadragínta) ánnos fácta, sub vexíllo Liberiáno navigábat. Máior pars vectórum érant Británni, Americáni, Canadénses.''
 
;Traduzión ta l'[[Idioma aragonés|aragonés]]
 
:"NotiziasNoticias Latinas de Radio NazionalNacional de Finlandia que tos diriche Virpi Seppala-Pekkanen. A nau de pasacheros ''Explorer'', que chocó con una losa de chelo (iceberg) o biernesviernes de maitinada en l'OzeanoOceano GlazialGlacial AntarticoAntarctico, sufrió tantos dañosdanyos que a nueit siguient se fundió. TozTotz os pasachers y a tripulazióntripulación, que yeran 154 presonas, se salboronsalvoron, ya que podioron deixar a nabenave siniestrata y ocuporon a tiempo os botes salbabidassalvavidas. Unatro barco que lis socorrió lebólevó a os naufragos t'as estazionsestacions antarticasantarcticas de Chile y Uruguay, dende on que salioron o domingo enta Chile en abiónavión. A nau Explorer, fabricata en Finlandia fa 38 añosanyos, nabegabanavegaba baxo bandera liberiana. A mayor parte d'os pasachers yeran britanicos, norteamericans y canadencos".
 
== Bibliografía ==
Linia 76:
* {{es}} José Enrique Gargallo Gil, Maria Reina Bastardas: ''Manual de lingüística románica'', Ariel, Barcelona, [[2007]].
 
== Se beigaveiga tamién ==
* [[Latín meyebalmeyeval]]
 
== Enrastres externos ==