Diferencia entre revisiones de «A Fueva»

Contenido eliminado Contenido añadido
m Val d'A Fueva tresladada a A Fueva
mSin resumen de edición
Linia 1:
:''Iste articlo tracta sobre '''A Fueva''' como subcomarca que fa parte d'a [[comarcas d'Aragón|comarca]] d'o [[Sobrarbe]]. Ta altros emplegos d'o termín, se veiga '''[[Fueva (desambigación)]]'''.
{{Grafía_87}}
:''Iste articlo trata sobre ra '''Bal d'a Fueba''', bal prepirinenca d'o Sobrarbe. Ta atros emplegos se beiga [[A Fueba (desambigazión)]]''.
 
[[Imachen:01.La Fueva.JPG|thumb|right|250px|'''A Fueva''' dende o nuclio de [[Palo]], en o sudueste.]]
A '''bal d'a Fueba''' ('''balle d'a Fueba''' en [[fobano]]) ye una balle [[Prepirineu|prepirinenca]] politicamente separada d'entre as [[comarcas d'Aragón|comarca]]s de [[Sobrarbe]] e [[Ribagorza]]. Atualmente fan parte d'esta balle es municipios de [[Palo]], [[A Fueba]] e [[Foradada d'o Toscar]]. O chentilizio d'a tierra d'a Fueba ye ''fobán'' u '''[[fobano]]''', a segunda más a l'uso d'a Fueba y a redolada. En o Sobrarbe, en cheneral, tamién ye muy usual referir-se-ie con a forma ultracorretiba ''f<u>ue</u>bán'' u ''f<u>ue</u>bano''.
'''A Fueva''' u, ocasionalment, '''val d'A Fueva''' (anque a suya condición de «[[val]]» ''senso stricto'' ye descutible), ye una subcomarca u rechión cheografica natural que fa parte d'a [[comarcas d'Aragón|comarca aragonesa]] d'o [[Sobrarbe]], en a [[provincia de Uesca]]. Corresponde con o sector sud-oriental d'a comarca, con mugas con a [[Ribagorza]] á l'este, sud y sud-este, y con a resta d'o Sobrarbe en a resta de direccions.
 
Se tracta d'una plana de dimensions considerables si se'n considera la posición tan á man d'o [[Perineu]] más abrupto; con grans extensions [[agricultura|agricolas]], constituida por una cuenca [[sedimentación|sedimentaria]] delimitada en norte y con una disposición muit transversal por o macizo d'as [[sierras interiors perinecas]], representadas astí por a [[Sierra Ferrera]], y en sud por as [[sierras exteriors perinencas]] que se representan con a [[Sierra de Paniello|sierra de Panillo]]. Por lo sud-este y l'este a [[sierra de Santa Liestra]] y as suyas estribacions septentrionals que gosan unir-se con a Sierra Ferrera y reciben o nombre popular de [[monts de Foradada]] (en alusión á [[Foradada d'o Toscar]]) la cierran y deseparan d'a [[val de l'Esera|val d'o río Esera]], y con él, d'a comarca d'a [[Ribagorza]], mientres que por l'ueste, una serie de monts menos extensos y de paso de millor transitar, conoixidos como [[sierra de l'Entremont]] (en sud-ueste), o [[tozal de Muro]] (este) y [[sierra d'Arro]] (norueste) la deseparan, anque con menor hermetismo, d'a [[val d'a Cinca|val d'o río Cinca y de l'Aínsa]].
O nombre d'a balle ye probiniente de l'antiguo termin ''Fueba'' u ''Foia'', que costumbraba de sinnificar fondalada (como en o caso d'''[[Plana de Uesca|A Foia d'Osca]]''), fendo clara referencia t'a suya orografía suabe e rodeyada de montes no muy altos. Ye cheograficamente una fondalada amplia, con una pllanta que podría estar considerada proxima t'a un zirclo. Dos chicolons ríos la transcruzan, o [[Río Formiga|Formiga]] e l'[[Río Ussía|Ussía]], que podrían ser consideraus mas ta [[barranco]]s que ríos, e confluyen no ''lejos'' de [[Tierrantona]] ent'[[Río d'A Nata|A Nata]], o curso fllubial prenzipal d'a balle e l'uno que la desaugua ent'a [[Zinca]] a trabés d'o ''Collau d'As Natas'', en os alrededores d'o lugar de [[Banastón]]. Zierra esta balle per o suyo canto norte o cuerpo zentral d'a [[Sierra Ferrera]].
[[Imachen:Lascorz (Val d'a Fueva) - Ambistas d'a bal dend'o lugar.JPG|thumb|650px|center|Bistas d'a [[bal d'a Fueba|Balle d'a Fueba]] ent'o sud, d'o lugar de [[Lascorz]], a os piez d'a [[Sierra Ferrera]]]]
 
==Cheografía==
En documentos antiguos amaneze clamada como a ''Tierra de Foia'' u ''La Foia'' checamente; está uno ''ejemplo'' d'esto o ''Novissima Arragoniae Regni Tabula'' (uno mapa d'o [[Reino d'Aragón]]) fecho por [[Chuan Bautista Labaña]] ta os deputaus d'as [[Corz d'Aragón]] en o [[sieglo XVII]].
[[Imachen:Lascorz (Val d'a Fueva) - Ambistas d'a bal dend'o lugar.JPG|thumb|650px350px|centerright|BistasEnvista d'a [[balfondonada d'aque Fueba|Ballefa d'a Fueba]] ent'oA sudFueva, d'o lugar dedende [[LascorzAs Cortz]], aen oso piezextremo dnoreste, cara ta'al [[Sierra Ferrera]]sur-surueste.]]
A Fueva se comunica con a val de l'Esera por tres pasos transmontans. En o tercio norte, o [[collau de Foradada]] fa de paso natural y tradicional d'entre o sector más nortenco d'A Fueva (dito «[[Baixo Penyas]]») y a val de l'Esera, comunicando as [[aldeyas]] y lugarichons que enantes s'heba conoixidos como [[Toledo d'A Nata]] con a ribagorzana [[tierra de Campo]] á traviés d'os monts de Foradada. Por a baixant sud d'o «tozal de Fuent de Campo» tamién enfila un caminet, anque de peyor transitar, que esnaviesa o sarrato cara ta Foradada tamién, dimpués de pasar por [[Ranyín]] y por [[O Lumo de Ranyín]], en dindo-se-ne no guaire luent d'á on que remata lo paso d'o Collau de Foradada, á tamas d'a diferencia en kilometros d'os puestos á on que se pillan os camins en a versant fovana. O tercer paso y lo solo que existe en a metat meridional que pase directament t'a Ribagorza sin pasar por a val d'a Cinca ye lo camín de [[Formigals]] y de [[Troncedo]], posiblement o motivo ta existir-ie lo formidable castiello (en Troncedo), pus a localidat el domina dende un promontorio. Iste zaguer camín conduce t'a [[villa]] de [[Graus]] que, mal que a orografía fese a traviesa bien dura dica que i existioron carreteras, se troba á menos de 10 km d'iste extremo meridional d'A Fueva.
 
====Hidrografía====
No bi ha guaires montes aintro propiamente d'a balle, asinas, entalltables trobemos o [[Toledo d'A Nata]], onde naixe o río prenzipal d'a balle, que en tiempos d'antis le ba dar nombre ta un municipio formau por [[l'Atiard]], [[Fondecampo]] (nuclio más grande), [[Mediano]], [[San Chuan d'o Toledo]], [[Samper]] e [[Fosáu]], e de la otro canto o [[Tozal d'o Muro]], coronau por a fortificazión [[romanico aragonés|romanica]] d'o [[Muro de Roda]], bien zerca d'o lugar de [[Fumo de Muro]].
 
Hidrograficament parlando, A Fueva dista de poder-se considerar una «val» propriament dita; aproximadament un tercio d'a suya superficie en o norte la drena o [[río d'A Nata]], afluyent directo d'a [[río Cinca|Cinca]] que marcha rapedo por l'ueste á traviés d'o [[congosto d'As Natas]] ta morir en [[Cherbe]], y que por recullir l'augua d'os [[barranco]]s y [[fuent]]s d'a [[Sierra Ferrera]] ye de totz os ríos fovanos el que [[cabal]]s más quantiosos rechistra. Os dos tercios meridionals, manimenos, es drena la [[río Usía|Usía]], con una cuenca de tot independient, que, anque de total recorre más kilometros y tiene un numer más gran d'afluyents que A Nata, por no contar con as filtracions [[augua freatica|freaticas]] y con as precipitacions [[nieu|nivosas]] que percolan d'as alturas en a Sierra Ferrera, no adube lo mesmo nivel de cabals quan muere en a Cinca en [[Mediano]]. O [[río Formigals]] ye lo prencipal afluyent d'a Usía á man de [[Moriello de Monclús]], aportando-le-ie toda l'augua replegada dende [[Caneto]], [[Trillo]] y [[Salinas de Trillo|Salinas]] dica [[Troncedo]], ''grosso modo'' a metat d'a suya compleguera dica lo punto de l'aportación.
''Asta'' no fa guaire añadas, aúno se-hi trobaba en esta balle una bariedat local d'a [[idioma aragonés|fabla aragonesa]], clamada ''[[Fobán]]'' u ''Fobano'', con salut prou buena, e que presentaba trazas de morfolochía e pronunziazión bella manera más zercanas d'os charres ribagorzanos que no d'os unos d'o Sobrarbe, a cual cosa ''sugeriba'' d'a prozedenzia oriental d'os primeros abitadors d'esta balle dispués d'a suya [[reconquiesta|reconquista]]. l'Aislamiento d'esta tierra mucho azentuau dend'a [[Ribagorza]] (á trabés d'os montes d'a [[Foradada d'o Toscar|Foradada]]) e relatibamente respecto a o [[Sobrarbe]], sines de carreteras importantes, fizieron que por tiempos se beyese afaborezida a conserbazión d'a fabla fobana ''asta'' años bien aintraus d'o [[sieglo XX]]. Oi en día, nomás s'ancuentran fablantes d'o fobano a bellos lugarons d'a balle, anque a pureza d'o dialeto se ba estar perdiendo a trazas importantes en as zagueras añadas, acollindo escapadas muchas parabras d'o [[idioma castellán|castellano]]. Con l'[[abanteproyeuto d'a Lai de Luengas|Anteproyeto d'a Ley de Luengas]], os municipios d'a balle podrían otar a adotar-lo como fabla coofizial, e por lo tanto, podría suponer un baste de apoyo ta ebitar a perduda d'a fabla local.
 
As dos cuencas hidrograficas se troban en o cuello á on que a depresión d'A Fueva s'estreteix con o tozal de Fuent de Campo por l'este y o tozal de Muro (el de [[Muro de Roda]]) por l'ueste, fendo-le una cintura, en o centro d'a qual se troba [[Tierrantona]], o nuclio más poblau d'a subcomarca. En pus, en norte de Tierrantona s'extiende a cuenca d'[[río d'A Nata|A Nata]], con poblacions como [[Fuent de Campo]], [[Fosau]], [[Sant Chuan d'o Toledo|Toledo d'A Nata]] y [[A Cabezonada]]; y en sud, a cuenca d'a Usía, con Tierrantona en cabeza y tamién lo más ta o norte (o barranco que trescruza Tierrantuna afluye dimpués en a Usía) con poblacions como [[Ranyín]], [[Moriello de Monclús|Monclús]], [[Formigals]], [[Troncedo]] y [[Palo]].
 
==Imáchens==
<gallery>
Imachen:136.A Fueva.jpg|Paisache en o centro d'A Fueva, á man de Tierrantona
Imachen:012.Río d'A Nata.jpg|[[Río d'A Nata]]
</gallery>
 
==Enrastres externos==
{{Commonscat|Valle de La Fueva|A Fueva}}
 
[[Imachen:Tierrantona (Val d'a Fueva) - Panoramica.JPG|thumb|600px|center|Bista d'a [[Sierra Ferrera]] dend'a '''Balle d'a Fueba''', fecha d'entre d'os lugars de [[Buetas]] y [[Tierrantona]].]]
 
[[Categoría:Vals pirinencas|A Fueba]]