Diferencia entre revisiones de «Valle de Tella»

La '''balle de Tella''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''bal de Tella''') ye una [[balle]] d'es [[Perineus]] [[Provincia de Uesca|de Uesca]] formata per lo [[río Yaga]] d'entre es [[colladas d'Escuaín|foratars d'Escuaín]] e lo lugar de [[l'Espital de Tella]], áa on que esemboca lo río en la [[río Zinca|Zinca]], tot el dito ennas [[Sierras interiors perinencas|siarras interiors perinencas]] enna comarca d'o [[Sobrarbe]]. La direzión suya ye nort-ueste sud-este dica que llega ta'l casar d'[[Estaroniello]], áa on que mete una curba e d'allá ta baixo la agafa norte-sud. Per alto d'[[Escuaín]], la Yaga corre ficata en lo barranco de ''La Balleta'', que en baixa dela [[Montaña Sesa|Sesa]] e ''lo Cuello de Bizeto''. Á'l canto d'este puesto i-hay un cubil·lar que en dizen ''lo refugio 'la Foratata'', que ye un puesto emplegato per es escursionistas que son puyatos t'allá d'o [[Cañón d'Añisclo]] ta pasar-be la nuet.

Es foratars u [[Colladas d'Escuaín|parez d'Escuaín]] ye lo nombre con que se conoixen las foz que i-ha foradatas la [[río Yaga|Yaga]] enna penna calzinosa d'esta parte d'as siarras interiors, blincando-be per áa dintro d'una collata antiga que se n'ha ito desfendo con es años dica que'n i-ha quedato si que un forato fundo e congutoso per la fuerza d'alma áa erosionar-la lo río. Lo conchunto d'estes foratos ye parte d'o [[Parque Nazional d'Ordesa e d'as Tres Serols|Parque Nazional d'Ordesa e lo Mont Perdito]] d'o cabo d'alto (comienzan en ''lo puent d'os Mallos'') ta la cascadeta con que en sale la Yaga d'éstes, de chos d'[[Escuaín]].

Nasprés que lo río en ye amanexito d'es foratars, lo paso ''la Capaniacha'' ye per áa on se pasaba la [[río Yaga|Yaga]] enantes, ta cruzar-be e puyar ta [[Rebiella]]. Ye n'este fundo d'a balle áa on que ibi son itas áa parar totas las pennas espaldatas d'as gleras d'alto, d'o [[Castiello Mayor|zicho lo Mallaruego]], que con d'as selbas locals d'o paco d'esta montaña forman un cantal bien particular.

La flora d'o guaz de la Capaniacha, como de tot lo paco d'o [[Castiello Mayor]], se compone d'una selba mista de [[pin royo|pinos royos]], [[caixigo]]s, [[fayo]]s, [[fraixen]]s, [[abellanera]]s que bi escapan bien per la umedat ambiental e la cuasi sempiterna güembra d'o puesto. Esta gombría ye un d'es puestos d'[[Aragón]] con més densidat de [[cardonera]]s (''Ilex aquifolium''), que ye una [[espezie]] protechita. La enclinazión d'as faldas d'as montañas que tancan la balle han feto que estás siempre plena d'endretos áa on que la molsa e las espezies plantars de clima atlantico s'ayan puesto cubilar. Per contras, la besant norte d'a balle la mandan as formazions de [[pinus|pinos]] e [[Quercus|caixigos]] que son enfluyitos per lo clima més xuco e més mediterranio d'a par de solana, e cuan que en puyan més t'alto las leneras, se pueblan de més espezies arbustibas, desaparixendo-be es caixigos de primeras, es [[pin royo|pins royos]] nasprés, e quedando-be cosa més que [[buxo]]s e altras espezies d'arbustos. Las matas que dominan lo paisache [[sierra d'as Zucas|d'as Sucas]] en han dato de toponimos como "''Buxarbala''" u lo "''Matical d'a ratera''" que ye per alto de Rebiella.

Es zichos calzinosos de solana son l'''hábitat'' millor ta una cantidat d'espezies rupicolas que se troban aquí només, e tammién en [[Añisclo]]. Belas espezies que s'ibi apresentan áa menut son [[Ramonda myconi|la orelleta d'onso]], [[Pinguicula longifolia|la bioleta d'as fuents]], la [[Saxifraga longifolia|coda de borrega]] e altras pocas, que son capazes de superbibir-be.

Litolochicament, la balle de Tella ye patrimonio d'es grans mazizos calzinosos d'o Perineu zentral, integrando per la par de la Siarra d'as Sucas lo mesmo complecho d'estrato que lo mazizo d'as [[Tres Serols]]. La composizión d'o suelo local, con d'ixes afloramientos d'a penna de calz que tan prenzipals son han deixato que se i fes lo sistema de cañons que la carauterizan. Á más, la roca d'estas siarras s'han foradato áa saber-lo per dintro, per la erosión que han reforzato las campas de lapiar que i tenen per alto, ubrendo [[espluca]]s ta l'exterior, que fan posible que s'ayan produzito espedizions [[espeleolochía|espeleolochicas]] per dintro d'o ''[[Karst]]''. Garra denguna d'as esplucas de Tella ye preparada ta que dengún la recorra sin d'equipazión adecuada, cal que se faya de pensar ta pribar d'aczidentes, perque en hay que las han mirato de correr e luego bi han pasato desgrazias.