Diferencia entre revisiones de «Bestué»

Contenido eliminado Contenido añadido
AraBot (descutir | contrebucions)
m Robot: Reemplazo automático de texto (-lmenistrazión +dministración)
AraBot (descutir | contrebucions)
m Robot: Reemplazo automático de texto (- á + a )
Linia 27:
[[Image:Start hand.svg|25px|Bariedaz dialeutals de l'Aragonés]] <small>'''Ista fualla ye escrita en [[Aragonés d'a balle de Puértolas|l'aragonés d'a balle de Puértolas]]'''.</small>
 
O lugar de '''Bestuer''' (foneticament [bɪs'twe] u [bes'twe] ([[AFI]]), enantes tamién prenunziato '''Bestuere''', [[AFI]]: [bɪs'twæɾe]) perteneixe áa ro municipio de [[Puértolas]] ([[Sobrarbe]], [[Provincia de Uesca|Uesca]]). A suya poblazión atual ye de 22 abitandes.
 
[[Image:147.Bestué - Carrera.JPG|left|180px|thumb|Carrera baixo d'una arcada (''Casa Petit'') en o nuclio de '''Bestué'''.]]
O lugar de Bestuer, que de natural de troba áa l'aldo d'un [[garrot]] (a dita ''Siarra Muala'') de ra [[balle de Puértolas|balle 'Puértolas]], ye ro zaguer nuclio de ra dita balle ta cuando se mira de puyare ta ras [[estiba]]s d'a ''Montaña (de) Sensa'' (os pratos d'''atrás'' d'o [[Castiello Mayor]] e ras [[Sestrals]]), ixo ye ro motibo que s'aiga puesto declarare parde dintro d'as lineyas exteriors de l'Aria de protezión dera Biosfera asoziatas d'o [[Parque Nazional d'Ordesa y d'as Tres Serols|Pargue Nazional d'Ordesa e ro Monde Perdito]], sennificando esto que totas as atibidaz que se'bi pueden fer en es arredols bi son bien controlatas.
 
Cartels ena plaza d'o lugar enforman á's besitandes d'as arresas de caminata, e tamiés d'es orichens cheolochiques d'o paisache dera [[Bal de Puértolas|balle]], e con d'espezial atenzión en as bistas que se'n tiene en alto d'o ''barrango d'Arirés'' e ras [[Sestrals]].
Linia 38:
== Cheografía ==
 
Á par d'as collatas (''A Colluguana'' e ''O Chinestral/Chinistral'' -pende qui el transcriba-) que forman es barrangues d'Arrés (u Arirés) que afluyen més luego ro [[río Bellós|Bellós]], Bestuer finca ena garra de ra dita ''Siarra Muala'', ena bersande sud-occidental d'o [[Castiello Mayor]], como [[mur]]e per alto 'ro puesto áa on s'achuntan o ''barrango 'Pozís'' (asinas se be prenunzia ''Pozins'' ena balle de Puértolas), enbeyendo ro bato dito ra ''Collata d'Ixeto'' den d'alto estando. Á'l canto ro lugar bi hay tamién un puntalet dito ''peña d'Ordials'' u ''punta d'Ordials'', que ye un surtidero d'as faixas per alto de l'Arirés.
 
As fincas de cautibo d'a localidat, que tradizionalment eban o puesto en [[faixa]]s per o sud-este de ra dita, dica baixar-se-ne enta ro barrango Pozins. Be están nombres d'es cambos ''San Quílez'' en a [[man (orografía)|man]] que mira ta [[Puértolas]], e ''L'Habanera'' els que son en as garras d'o Castiello Mayor. De frende d'éstes, as faixas d'''O Raso'' e ''O Solano'' son ya cosa de Puértolas, e ''Es Pueis d'a Solana'' per on éstas baixan dica l'Arirés (parde que güei bi tiene cosa que selbas perque no s'ha cautibato en tiempos) per a falda d'o ''tozal de [[Puértolas]]''.
Linia 45:
Ta ro canto nor-ueste, as faixas d'a ''Solana (de) San Miquel'' (que en quitan o nombre d'a [[ermita de San Miquel de Bestuere|ermita que be hay]]), con a solana d'as oras zentrals d'es diyas, acompanian o caminare per as cabanneras antigas que s'adentran eno Pargue Nazional, güei "''senderos balizados''" como informan es cartels, pasando per o canto d'as gleras d'''As Col·larualas'', e plegan t'alto ta ra ''Sensa''
 
Á debant d'estes puestos, o ''paco 'ro Tumarruago'', marca como parede d'as [[Sestrals]] que ye, áa on termina ra [[balle de Puértolas]]. Anque ye una garra de pendiants grandes, la ocupa una [[fayera]]-[[caxigar]] bien densa, que prene colors bien bistosas en l'[[agüerro]].
 
== Toponimia ==
Linia 51:
 
== Monumentos ==
[[Image:151.Bestué - Ilesia II.JPG|thumb|200px|left|Ilesia de '''Bestuer''' consagrata áa l'albocazión de [[San Pietro]].]]
*A ilesia d'o lugar, da primera metat d'o [[sieglo XVII]], consagrata áa l'albocazión de [[San Pietro]] que muestra ena [[frontera]] belas [[aspillera]]s e matacans -como tamién en hay altras en esta parde de Uesca- que se fayoron marchar ta esfensar-se mesmo d'es [[lacayo]]s que t'á par d'alabez feban tantismo mal en estas balles, como d'es [[soldato]]s [[Francia|franzeses]] que pardiziporon en as litadas d'as guerras franco-espanyolas d'ixes años.
 
*l'Antiga [[ermita de San Quílez de Bestuer|ermita de San Quílez]], d'o [[sieglo XVI|S.XVI]], que luego en cambioron l'albocazión ta [[Santa María|ra ''vírgen'']], e güei en dizen '''La vírgen d'es Bicos/Barrios'''. Se troba en l'estremo meridional d'a localidat, en surtindo-se-be per o camín biello d'o barrango.
*''Casa Barrau'', casona monumental de ra plaza d'o lugar, propiedat d'es qui en estioron os señors en abe sieglos. La fayoron contruire per l'amo ''Antón Barrat'' (alabez, diz que ixe yera l'apellito) en l'año [[1566]], tal como se be leye en as ''bolandreras'', ixo ye, as losas estraplombatas d'es tellatos, on que bi tienen grabatos debuixos e simbols proteutors, áa més de ra calendata cuan la fayoron. En l'arcada de ra puerda d'o [[patio]], un escudo d'armas (d'ixes que se feban enantes) tiene una B en chunto con as [[bandiera d'Aragón|cuatre baras]] d'[[Aragón]] en una d'as metaz, e en l'altra, un [[onso]] u bestia semilar.
 
== Istoria ==
Linia 66:
Probablemende, eno [[sieglo XV]], cuan que se estrableyoron as [[buega]]s d'as esplotazions de ra [[balle]], cuan comenzoron as epocas peyors d'enfrentamientos e barallas con altros conzellos bezís ([[balle de Bielsa|Bielsa]], [[balle de Bio|Bio-Fanlo]]). Ésta época estió importande ena istoria de ra balle, perque morió l'amo feudal d'o señorato sin deszendenzia ([[1430]]) e alabez es qui yeran propietarios més grans fendo parte d'o conzello el podioron comprar.
 
Ye perque Bestuer yera ro pas natural ta ras pastueras de ra ''Montaña Sensa'' e l'alta cabelera d'o [[río Yaga]] (o río d'a [[balle de Tella]]) que ganore ixa importanzia, perque es pastors que puyaban d'a tierra plana bien que bi eban de pasare e no poco áa menut se quedaban es meses que eban de mirare per o [[bestiar]], fendo que bi prosperesen as [[fonda]]s e casasd'osizio ta fer-be ra bida. A importanzia eno pas enta ra ''Sensa'' tamién fayó que estás tan importande que controlar-lo en as barallas con es bezís e que se bi fesen bels estrozes en ixes años de mans d'os [[lacayo]]s pagatos d'altras pardes ta dar garra mal á's amos d'ixa tierra.
[[Image:152.Bestué - Escuto d'infanzons.JPG|180px|thumb|left|Escudo d'Armas d'una de ras casas d'a localidat. As profesiós relazionatas con as armas son temas que áa menut bi son representatos.]]
O [[sieglo XVI]] estió de bien seguro ra epoca més conflitiba de totas, fendo áa banda ras falcadetas con balles bezinas que tamién alabez las tenioron, ye ra epoca que ro [[bandolerismo]] e ras [[ampra]]s d'ombres d'armas pagatos ta fer-le mal á's intereses. Feitos como els que escaixoron en [[1503]], [[1519]] e [[1527]], con gran mal t'as presonas e perchudizio de posesiós materials. Cosa no se'n sabe de qui mandoron fer ixas fayenas, pero ras [[wikt:fon|fonts]] que el replegan diz que nombran presonalidaz de [[l'Aínsa]] e puestos d'es arredols. Toz ixes maldatos fayoron que, més luego que no tarde, se ligás d'organizare partidas d'ombres armatos (ixes ''[[somatén|somatens]]'' que canta [[La Ronda de Boltaña|ra Ronda de Boltaña]], pos asinas se recuerdan encara as ampras "buenas" d'es conzellos eno Sobrarbe, ''paisanos'' eno dezir d'es decumentos) que miraban ta defender es suyos intereses. As ampras armatas d'o conzello de Puértolas se mantenioron en atibo -sin saber si guaire constandes, feitos como ra ocupazión d'a [[balle de Broto]] per os [[gascuña|gascós]], etz- dica pasata ra [[Guerra d'Independenzia]], en a cual luitoron contra d'es [[Francia|franzeses]].
 
A belicosidat d'ixes tiempos se refleixa en es foratos que tiene ra [[frontera]] de ra ilesia, ta disparar-ne áa ro trabiers, e altros edifizios como ''Casa Barrau'', fortificata como ta resistir eno caso que la setiesen.
 
== Fiastas ==